Махсус таълим вазирлиги

дебет, 
бошқаси 
(ўнг томони) 
кредит
деб номланади. 
Ҳисобнинг ҳар бир объекти ҳамда маблағлар ва манбаларнинг 
ҳар бир тури учун алоҳида счѐтлар очилади. Дебет ва кредит бўйича 
ѐзилган муомалалар суммаларининг жами айланма (оборот) деб 
номланади. Счѐтнинг бир томонида қайд этилган суммалар билан 
унинг бошқа томонида кўрсатилган суммалар ўртасидаги фарқ 
қолдиқ
ѐки 
сальдо
деб номланади. Қолдиқлар дебети кредитидан 
ортиқми ѐки аксинчами эканлигига қараб, дебетли ѐки кредитли 
бўлиши мумкин. Янги қолдиқни аниқлаш учун аввал маблағларни 
кўпайганлигини кўрсатувчи айланма суммани бошланғич қолдиққа 
қўшилади, сўнгра унинг камайишини акс эттирувчи айланма суммаси 
айириб ташланади. Агар қолдиқ бўлмаса, счѐт ѐпилган ҳисобланади. 
Маблағлар ва уларнинг манбалари қолдиқларининг ўзгариш-
ларини счѐтларда акс эттирилишинини мисолларда кўриб чиқамиз. 
1-мисол.
5010 – ―Миллий валютадаги нақд пуллар‖ моддаси кор-
хонанинг нақд пулларини акс эттиради. Фараз қилайлик кассада 200 
сўм бор. Хўжалик маблағлари баланснинг активида кўрсатилганлиги 
боис, счѐтларда уларнинг қолдиқларини дебетга ѐзиш тартиби қабул 
қилинган. Демак, 200 сўм қолдиқни 5010 – ―Миллий валютадаги нақд 
пуллар‖ счѐтининг дебетига ѐзиш керак. 
Фараз қилайлик, корхонада шундай муомалалар содир бўлганки, 
уларнинг натижасида кассага биринчи жараѐн бўйича 500 сўм, 

---

40 
учинчи муомала бўйича 3000 сўм келиб тушган; кассада иккинчи 
муомала бўйича 600 сўм, ва тўртинчи жараѐн юзасидан 2800 сўм 
чиқиб кетган (сарфланган). Пулларнинг келиб тушиши (кўпайиши)ни 
5010 – ―Миллий валютадаги нақд пуллар‖ счѐтининг дебетига, улар-
нинг чиқиб кетиши (камайиши)ни унинг қарамақарши томонига – 
кредитига ѐзиш керак. Бу, кассадаги маблағлар ҳаракатининг якунла-
рини ҳисоблаб чиқишда нақд пул-ларни келиб тушишини қолдиққа 
қўшиш, чиқиб кетишини эса айриш учун керак.
Шундай қилиб, 500 ва 3000 сўм 5010 – ―Миллий валютадаги нақд 
пуллар‖ счѐтининг дебетига, 600 ва 2800 сўм унинг кредитига ѐзи-
лади. Нақд пуллар ҳаракатини дебети ва кредити бўйича айланмалар 
суммаси ҳисоблаб чиқарилгандан кейин қолдиқни аниқлаймиз. У 300 
сўмга тенг бўлади (200+3500-3400). Тўртта муомала ѐзилгандан 
кейин 5010 – ―Миллий валютадаги нақд пуллар‖ счѐти қуйидаги 
кўринишга эга бўлади: Бу счѐтдаги охирги қолдиқ фақат дебетида 
бўлиши мумкин, чунки мавжуд бўлган нақд пулдан ортиқча сарфлаш 
мумкин эмас.