O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

 -
moslashuv ahamiyati.
6. Chaqaloqlik davrda yailig ’lanishning xususiyatlari.
Annotatsiya
Y allig‘lanish o ‘c h o g ‘ida ley k o tsitla r org an izm ni him o y alash d a 
m u him fu n k siy a n i b a ja ra d i. U la r m ik ro b la r va t o ‘q im a la rn in g
parchalanish m ahsulotlarini hazm qiladi (fagotsitoz). I. I. M echnikov 
(1882) fagotsitoz vazifasini bajaruvchi hujayralarni fagotsitlar deb 
nomladi va ulam i ikki guruhga: m ikrofaglar va m akrofaglarga bo‘ldi. 
Mikrofaglarga m ikroblami fagotsitirlovchi polim orf yadroli leykotsitlar 
kiradi. M akrofaglarga esa m ono tsitlar va g istio tsitlar kiradi - ular 
yirikroq zarrachalam i ham (to‘qima parchalanish mahsulotlari) yutadi. 
M a k ro fa g la rn i e rk in (m o n o tsitla r) v a fik s irla n g a n (g is tio ts itla r, 
fibrobilastlar va biriktiruvchi to ‘qima endotelial hujayralari) xillarga 
b o ‘lish qabul qilingan.
Fagotsitoz bosqichlari: yaqinlashish, yopishish, botish yoki cho‘kish, 
h u ja y ra ich id a hazm q ilin ish i. F a g o tsito z a y rim b o sq ic h la rin in g
m ex anizm i: fa g o tsitn in g y o t jis m g a y a q in la s h is h i - le y k o ts itla r 
xem otaksisi tufayli am alga oshiriladi. Y allig‘Ianish o ‘chog‘ida hosil 
b o ‘lu v ch i a n tig e n -a n tita n a im m u n k o m p le k s la ri x e m o ta k s ik
x u s u s iy a tg a
eg a. 
B u n d ay
k o m p le k s la rn in g
h o s il 
boM ishi 
(im munoadgerentsiya) C3 va C5a kom plem entlarining faollashishi va 
x em otaksinlar h o sil b o 'lis h i bilan tav siflan ad i. F ag otsito z obyekti 
to m o n ig a q a ra tilg a n y u p q a s ito p la z m a b o ‘rtm a la ri, sh u n in g d e k
leykotsitlaming manfiy zaryadi, ulam ing obyekt yuzasiga yopishishiga 
im koniyat tu g ‘diradi. B u bosqichda ley k o tsitla r m etobolik faolligi 
o s h is h i, a n a e ro b va a e ro b g lik o liz n in g k u c h a y is h i va k is lo ro d
o ‘ziash tirilishin ing 2 -3 m arta oshishi k o ‘rsa tilg a n . F agotsitlam ing
obyektga yopishishidan ilgari bakteriyalar opsonizatsiyasi va hujayra 
qismlarining shikastlanishi yuz beradi. Bunda ular immunoglobulin M 
va G Jar va C3, C5, C6, C7 komplementlari fragm entlari bilan qoplanadi 
(Ovsyannikov V. G., 1987). Obyektning fagotsitga botishi (cho‘kishi) 
sitoplazm a qism ining, u bilan birga obyektning ham , leykotsit ichiga 
tortilishi (invaginatsiya) yoki fagotsit obyektai butun tanasi bilan o ‘rab 
olishi orqali amalga oshiriladi.

---

Leykotsitda fagosoma (yot jism li xaltacha) hosil bo‘ladi. A. Xorst 
(1982) fagosomani «fagotsitning o‘zini-o‘zi o'ldiradigan xaltacha» deb 
nom lagan. C hunki fagotsitning taqdiri oldindan belgilab q o ‘yilgan 
b o 'la d i. L e y k o ts it ic h id a v o d o ro d p e ro k sid i sin te z i k u c h a y ad i, 
peroksidlanish natijasida hujayra qobig‘i komponentlari shikastlanadi. 
H azm b o ‘lish liz o so m a l ferm entlar yordam id a am alga oshiriladi. 
L izo so m a fag o so m a g a y a q in la sh ad i, u b ilan q o 's h ila d i, n a tija d a
fagolizosoma hosil bo'ladi. Unda gidroliz amalga oshiriladi. Lizosoma 
m ie lo p e ro k sid a z a si m ik ro o rg a n iz m la r o q silla rin i parchalay di va 
bakteritsid ta’sir k o ‘rsatadi. Fagosoma qobig'i shikastlanishi natijasida 
fagotsitning o ‘zi autoliz tufayli o ‘ladi. Fagotsitozgacha leykotsitlar 
o ‘z id a n n o rd o n g id ro la z a la r, a so siy fe rm e n tla r (p ero k sid a z a va 
boshqalar), kation oqsillari ajratish xususiyatiga ega. Ular membrana 
destruksiyasiga va m ikrob hujayrasining o'lishiga olib keladi.
E k ss u d a t y o k i y a ll ig ‘la n ish n a z la s i se ro z , fib rin li, y irin g li, 
g e m o rra g ik b o ‘lis h i m um k in . E k s s u d a tn i sh ish va su vsim on
suyuqliklardan (transsudat) ajratish zarur. Tashqi k o ‘rinishi bo'yicha 
seroz ekssudatni transsudatdan ajratib bo'lm aydi (bu tiniq, oqish - sariq 
rangli suyuqlik), ammo solishtirma og'irligi, oqsil, hujayra tarkibi va 
b o sh q a x u s u s iy a tla ri b ila n a jra tish m um kin. Seroz ekssu d atn in g
solishtirm a o g ‘irligi - 1018 va undan yuqori, transsudatniki - 1006 
dan 1014 gacha; oqsil miqdori tegishli ravishda - 0,3 g/l yuqori va 0,3 
g/l dan kam; hujayralar soni - 3000 va yuqori, 100 dan kam; pH 6 -7
va undan kam , 7 ,4 -7 ,6 atrofida; sirka kislotasi bilan o'tkaziladigan 
R ivalt reak siy asi - m usbat va manfiy. Ekssudatda am ilo 
Iipo 
proteolitik ferm entlar bor, transsudatda bo‘lmaydi.
Yiring ekssudati va yiringli yallig‘Ianish yiring mikroblari (strepto, 
stafllokokklar va b.) tom onidan chaqiriladi. Yiring ekssudatida juda 
k o 'p miqdorda hujayra elementlari bo‘ladi. O 'tkir yiringli yallig‘lanishda 
ekssudatda neytrofillar ustunlik qiladi, surunkali yallig'lanishda (sil, 
zaxim kasalliklari) - limfotsitlar, allergik kasalliklarida - eozinofillar 
k o ‘p uchraydi. Yiring ekssudati yallig'langan to ‘qimaga singib ketadi. 
N atijada uning erib ketishini chaqiradi. Shunday to'qim aning yiringli 
yumshab ketishi furunkulda (teridagi soch oldi xaltachasining yiringli 
yallig'lanishi), karbunkulda (ko‘p furunkullam ing bir-biriga qo‘shilib 
ketishi), flegmonada (teri osti kletchatkasining o 'tk ir tarqalgan yiringli 
yallig'lanishi) kuzatiladi. Yiring ekssudatida uning suyuq qismi - yiring 
zardobi va hujay ra elem entlari - y irin g tanachalari bo 'lad i. Yiring

---

tanachalari yiring hujayralari boMib, ular har xil darajada shikastlangan 
va parchalangan neytrofiUar, limfotsitlar, monotsitlardan iborat.
Fibrinli ekssudat k o ‘p miqdorda oqsil ushlaydi. Unda fibrinogin 
boMadi va ko‘pincha shilliq qavat fibrinoz yallig‘lanishida uchraydi. 
Fibrinoz y allig ‘lanish tarqalish chuqurligig a qarab krupoz (yuzaki, 
yengil k o ‘chadigan yupqa parda shaklida) va difteritik (chuqur, shilliq 
q av at b u tu n q a lin lig ig a sin g a d ig a n ) b o ‘lish i m um kin. D ifte riy a
kasalligida fibrinli karashlami halqum yoki bo‘g‘izdan shilishga intilish 
qon ketishiga va yara paydo boMishiga sabab b o ‘ladi.
Gem orragik ekssudat uni pushti yoki q izg‘ish rangga bo ‘yovchi 
eritro tsitlam in g b o ‘lishi bilan tav siflan ad i. K o 'p in ch a sil yoki rak 
kasalliklarida (plevritlar, peritonitlar, perikarditlar), og‘ir infeksiyalarda 
(sibir yarasi, o ‘lat va b.) uchraydi.
Y allig‘lanishning yakunlovchi faz a si reparativ, y a ’ni tiklan ish 
fazasidir. Chunki bu fazada y allig ian ish o ‘chog‘i proteoliz va nikroz 
mahsulotlaridan tozalanadi, hujayra elem entlari ko‘payadi va to ‘qima 
defekti tik lan ad i. Bu ja ra y o n d a m o n o n u k le a rla r - m o n o tsitlar va 
limfotsitlar muhim rol o‘ynaydi. Monotsitlar, to‘qima fagotsitlari o ‘lgan 
hujayralam i yutadi va hazm qiladi. Lim fotsitlar plazm atik hujayralar 
manbai hisoblanadi, ulardan esa antitanalar hosil bo‘ladi. Yallig‘lanish 
o ‘chog‘i mikroblar, ekssudat, to ‘qim a parchalanish m ahsulotlaridan 
tozalanadi.
Yallig‘langan to‘qimalar tozalangan sari proliferatsiya - hujayralar 
k o ‘p a y ish i s o d ir b o ‘la d i. Y a llig ‘la n is h d a h u ja y ra la r k o ‘p a y ish
ja ra y o n in in g s tim u ia to rla ri y a ll ig 'la n is h m e d io to rla ri, t o ‘qim a 
p archalan ish m ah su lo tlari, fiz ik -k im y o v iy va biokim yoviy m u h it 
o ‘z g a ris h la ri h iso b la n a d i. Y a ltig ‘la n is h d a h u ja y ra k o ‘p a y is h i 
regulatorlari - trefonlar b o ‘lib, ular hujayralam ing o ‘lishi natijasida 
hosil bo‘ladi va proliferatsiyani stim ullaydi. Bundan tashqari hujayra 
b o ‘linishi regulatorlariga hujayra b o ‘linishini torm ozlovchi keylonlar 
ham k ira d i. P ro life ra ts iy a d a a d v e n tits iy a m ez e n x im a l, k a m b ia l 
hujayralar, endoteltotsitlar ishtirok qiladi. U lam ing differensirlanishi 
n a tija s id a k o lla g e n s in te z irlo v c h i fib ro b la s tla r h o sil b o ‘Iadi. 
Proliferatsiya granulatsion, ya’ni, yosh, yarqiroq-qizil rangli, donador 
yuzali, tom ir va hujayralarga boy, tolalari kam biriktiruvchi to‘qimaning 
periferiyadan hosil bo‘lishidan boshlanadi. Biriktiruvchi to ‘qimaning 
yosh hujayralari asosan fib ro b lastlar v a m ayda tom irlar endotelial 
hujayralari hisoblanadi. Granulatsion to ‘qima o‘rinbosarlikdan tashqari

---

him o y a funksiyasini ham b ajarad i. U y a llig 'la n g a n jo y n i sog‘lom 
to'qim adan ajratib turuvchi demarkatsion chiziq hosil qiladi. Bu chiziq 
y a ll ig 'la n is h o ‘c h o g ‘id a n m o d d a a lm a sh in u v i m a h s u lo tla ri, 
mikroorganizmlarning qonga va sog'lom to'qim aga o'tishiga to'sqinlik 
qiladi. G ranulatsion to 'q im a yetilishi natijasida chandiqqa aylanadi. 
B u oqim tir rangda, tom irlari, hujayralari kam, shu bilan bir qatorda 
to la la r i k o 'p b o 'lg a n , y e tilg a n to la li b irik tiru v c h i to 'q im a d ir. 
Y a llig 'la n is h o 'c h o g 'id a b irik tiru v c h i to 'q im a p ro life ratsiy a sid an
ta s h q a r i c h e k la n g a n d a ra ja d a re g e n e ra tsiy a - a ’zo p a re n x im a
hujayralarining ko'payishi ham kuzatiladi.