Xvi-xix asrlarda Markaziy Osiyoda fanning ahvoli. Reja. Shayboniylar davrida madaniy hayot va fanga e’tibor. Xonliklar davrida ilm-fanning ahvoli

Xonliklar davrida ilm-fanning axvoli. 
Bu davrga kelib O‘rta Osiyo o‘rta asrlarda jaxon miqyosida egallagan madaniy xayot 
shoxsupasidan tushib, ilm-fandagi o‘rnini Yevropaga bo‘shatib bergan edi. Xorazmshohlar, 
Samoniylar, Temuriylar zamonida dunyo fanining boshini tebratgan yurt iqtisodiy, siyosiy 
jihatdan madaniy qashshoqlik safida kolib ketishga majbur bo‘ldi. Jaxolat, o‘zaro nizolar, 
axloqsizlik fan va madaniyat ustidan tabora g‘olib kela boshladi. Dunyoviy fanlarga e’tibor davlat 
g‘amxo‘rligi darajasidan tushib qoldi-ki, fan va madaniyat sohaqida tashqi dunyo bilan aloqalar 
o‘rnatish va jaxon ilmiy yutuqlarini o‘lkaga ijobiy tatbiq qilish masalasi etibordan chetda qoldi. 
Yuqorida tilga olingan salbiy xodisalar fan va madaniyat yuksalishiga qanchalik to‘siq 
bo‘lmasin, tarixan baquvvat madaniyatga ega bo‘lgan xalq ma’naviy xayotini tamoman to‘xtatib 
qola olmadi. Xonliklarning yirik shaharlaridagi ko‘p sonli madrasa va masjidlar ilmu-xunar, axloq, 
ma’naviyat tarqatuvchi o‘choqlar edi.
Mavjud madrasa, maktab, machitu qiroatxonalar islom ta’limoti birinchi o‘rinda turar edi. 
Ilm maskanlari bo‘lgan madrasalarda talabalar diniy axloqiy kitoblardan tashqari til, adabiyot, 
matematika, mantiq tarix, geografiya, falakiyot kabi fanlarni xam o‘rganishar edilar. Ammo bu 
fanlarga, ayniqsa tabiiy fanlarga etibor diniy ta’limotni egallashga ruju qo‘yganiga nisbatan ancha 
sust edi. 
O‘rta Osiyoda jumladan O‘zbekistonda tarixnafislik, xattotlik, shoirlik ziyolilarimiz uchun 
qatiy xol xisoblangan, ular faqat bir soxa bilan shug‘ullanmaganlar. 
Ayrim tarixchilar esa mustaqil ravishda xarakat qilib, mavzu va davrlarni erkin tanlashgan, 
risolalar bitganlar. Har uchala xonlikda ham o‘z davrining etuk tarixchi, shoir va adiblari ijod 
qilishgan. Xususan, Xiva xonligi (1512-1920 yy.)da tarixshunoslik maktabining asoschisi 
Abulg‘ozi Bahodirxon (1603-1664yy.) bo‘lib, u “SHajarai turk”, “SHajarai tarokima” va “Money 
ul inson” nomli asarlarni yozib qoldirgan. Aynan, IX bobdan iborat “SHajarai turk” asari 
Xorazmning 1512-1663 yillardagi ijtimoiy-siyosiy tarixiga bag‘ishlangan. Xuddi shuningdek, 
Xiva xonligida Xorazm tarixini yaratish bo‘yicha salmoqli ishlarni amalga oshirgan tarixchilar 
SHermuhammad Munis va Ogahiy Muhammad Rizo Ernazarbek o‘g‘li (1809-1874 yy.) dir. Munis 
Xiva xonligi tarixiga bag‘ishlangan asari “Firdavsul iqbol”ni yozadi. Uning bu ishini jiyani 
Ogahiy davom ettirib, “SHohidi iqbol” nomli tarixiy asarida xonlikning 1872 yilgacha bo‘lgan 
tarixini yoritib beradi. Ogahiy shoir va tarixchi sifatida 16 ta tarixiy, ma’rifiy va tarjima asarlar 
muallifidir. XIX asrda Xiva xonligida ijod qilgan Avaz Muhammad o‘zining 1831-1832 yillarda 
yozgan “Dili g‘aroyib” asarida Xiva xonligi, uning shaharlari haqida ma’lumotlar beradi. Xiva 
xonligining 1872-1911 yillardagi tarixini Xiva xoni Asfandiyorxonning topshirig‘i bilan 1912 
yilda YUsufbek Bayoniy yaratadi. 
XVII-XVIII asr birinchi yarmida Buxoro tarixiga doir qator asarlar yaratiladi. Tarixchi va 
geograf olim Muhammad ibn Valining “Oliyjanob insonlar jasorati xususida sirlar dengizi”, 
Muhammad YUsuf Munshiyning “Tarixi Muqimxoniy”, Muhammad Amin Buxoriyning 
“Ubaydullanoma”, Muhammad ibn Muhammad Zamon Buxoriyning “Muhit ut-tavorix” (Tarixlar 
dengizi), Abduraxmon Tolening “Abulfayzxon tarixi”, Xo‘jamqulixon Balxiyning “Qipchoqxon 
tarixi” asarlari shular jumlasidandir. 
Buxoro amirligi (1753-1920 yy.) davrida ijod qilgan tarixchi olimlar ham ushbu davrlar 
tarixini yoritishga harakat qilganlar. Jumladan, Muhammad YOqub ibn Doniyolbiy Buxoriy 
(1771-1831yy.) o‘zining “Gulshan ul-mulk” (Podsholar gulshani) asarida, Mirzo SHams 
Buxoriyning “Bayoni ba’zi xodisoti Buxoro, Xo‘qand va Qoshg‘ar” (Buxoro, Qo‘qon va 
Qashqarning ayrim voqea xodisalari bayoni) kitobi, Ahmad Donish (1827-1897yy.)ning “SHohi 
darvish” (1849y), “Ajoyib at- tabaqot” (1847y) va boshqa asarlar buning dalilidir.

---

XVIII-XIX asrlarda Qo‘qon xonligi (1710-1876 yy.)da ham ko‘plab tarixiy asarlar 
yaratilgan. Mazkur davr tarixchilaridan Abdulkarim Fazliy Namangoniy Amir Umarxon 
topshirig‘iga binoan 1822 yilda 5 ming baytdan iborat “SHohnoma”, Mirzo Qalandar Mushrif 
Isfarangiy “SHohnamai Umarxon” nomli tarixiy asarlarni yozganlar. 
Muhammad Hakimxon To‘ra ibn Sayid Ma’sumxon (1802-1870yy.) o‘zining “Muntaxib ut-
tavorix” (Saralangan tarix) asarida Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligi tarixini yoritib, shuningdek, 
O‘rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotiga doir qimmatli ma’lumotlar 
keltiradi.
Qo‘qon xonligining 1872 yilgacha bo‘lgan tarixi Junayid Mulla Avaz Muhammad Mulla 
Ro‘zimuhammad o‘g‘li (XVIII asr oxiri XIX asr ikkinchi yarmi) ning “Tarixi jahonnamayi” asarida keng
yoritiladi. 
XV-XIX asrlar Turkiston tarixi, jumladan, Toshkent tarixi, Qo‘qon xonligi tarixi ilmiy nuqtai 
nazardan keng toshkentlik tarixchi olim Muhammad Solihning “Tarixi jadidayi Toshkant” (Toshkentning 
yangi tarixi) asarida ochib beriladi. Yana bir tarixchi Mu lla Ali qori Qunduziy (1786-1858yy.) “Tavorixi 
manzuma” asarida O‘rta Osiyoning 1822-1848 yillar tarixini bayon etadi.
Ma’rifatparvar shoira va tarixchi olima Dilshodi Barno “Tarixi muhojiron” (Muhojirlar tarixi), 
“Sabot ul-bashar maa tarixi muhojiron” (Inson matonati va muhojirlar tarixi) kabi asarlar yozib 
qoldirganlar.
O‘rta Osiyoda bu davrda ilm va fanning ayrim tarmoqlarigina rivojlandi. Jumladan, XVI -XVII 
asrlarda tib ilmiga qiziqish kuchaydi, tibbiy fanlar ancha rivojlandi. Buxoroi sharifda Subxo nqulixon 
(1681-1702 yy.) “Dor ush-shifo” nomli maxsus shifoxona qurildi. Unda ilmiy -tadqiqotlar xam olib 
borildi. Bu erda maxsus tibbiy adabiyotlar kutubxonasi tashkil qilindi. Xususan, Subxonqulixonning o‘zi 
tibbiyot sohasiga oid “Subxoniy tibbiyoti bo‘yicha davolash” nomli asar yozib, tibbiyot sohasini rivojiga 
katta hissa qo‘shdi. Bu keyingi davrlarda ham O‘zbekiston xududida xalq tabobati rivojlanishi uchun 
turtki bo‘ldi. Bu davr fani yutuqlari oqibatida xam kasb -xunar yuksaldi. To‘qimachilik va dexqonchilikda 
yangi-yangi usullar qo‘llanildi. To‘qimachilik dastgoxlari qurildi, binolar qad ko‘tardi. Bularni amalga 
oshirish uchun ma’lum bilimlar talab qilinardi, albatta. Masalan: bino qurish uchun joy tanlash (uni 
kungay qilib qurish), bino tarxini tuzish, poydevorini xisoblash, gumbazlari shakli chizmasini chizish 
ishlari, astronomiya, matematika, geodeziya, chizmachilikka oid bilimlarni talab qilardi. O‘zbekiston 
xududida buning uchun o‘sha davrdagi bilimlar negizi etarli edi.