Texnologiyalari komiteti tashkent informatsiyaliq texnologiyalari universiteti no

Tranzistorli o’zgerttirgishler 
 
Tranzistorli o’z-o’zinen qozg’altiwshi o’zgerttirgishler (avtogeneratorlar) 
turaqli kernewdi o’zgerttiriw protsesin 1-su’wrette keltirilgen du’zilis sxemasinan 

---

53 
paydalang’an halda tu’sindiriw mu’mkin. Turaqli tok deregi akkumulyator 
batareyasi Б esaplanip, odan onsha u’lken bolmag’an U
кир
kernew Тр
transformatorg’a beriledi. Тр transformator o’zgermeli kernewdin’ tu’rleniwi 
ha’m onin’ ma’nisin o’zgertiw ushin xizmet qiladi. Akkumulyator kernewi turaqli 
bolg’anlig’i ushin akkumulyator ha’m transformator arasina turaqli tok shinjirin 
waqit rawishte u’ziw ha’m jalg’aw maqsetinde 350…400 Gtsli tok u’zgishin 
qoyiw kerek. Turaqli tok u’zgishi sipatinda tranzistorli generator Г xizmet qiladi.
1-su’wret. O’z-o’zinen qozg’altiwshi bir taktli o’zgerttirgish (avtogenerator) tin’ 
du’zilis sxemasi 
Transformator birlemshi katushkadag’i toktin’ u’ziliwi magnit o’tkizgishte 
waqit boyinsha o’zgermeli Ф(t) magnit ag’imin payda etedi. Na’tiyjede 
katushkalarda magnit ag’imi o’zgeriw tezligine ha’m katushka oramlar sanina 
proportsional bolg’an ЭЮК induktsiyalanadi. Sonday qilip turaqli kernewden 
tuwrimu’yeshli impulslar formasindag’i o’zgermeli kernew alinadi, yag’niy 
invertorlaw a’melge asiriladi. Tuwrimu’yeshli impulslar transformator ja’rdeminde 
amplituda boyinsha o’zgerttiriledi ha’m keyin Ф tegislewshi filtr T tuwrilag’ishqa 
beriledi. Tuwrilag’ish shig’iwinan turaqli kernew alinadi. Bunday o’zgerttirgish 
konvertor delinedi. Onin’ shig’iwinan kiris kernewinen talap qiling’an ma’niske 
parq qiliwshi turaqli kernew alinadi.
 
 Tiristorli o’zgerttirgishler 
Joqari quwatliliqli o’zgerttiriw qurilmalarinda joqari voltli kernewdi 
o’zgertiw ushin eki aniq jag’dayg’a iye bolg’an tiristorlar qollaniladi. 
Tiristorlar bir neshe kilovoltlarg’a shekemgi kernewlerge ha’m bir neshe 
amper toklarg’a mo’lsherlenip islep shig’ariladi. Sonin’ ushin tiristorli 
o’zgerttirgishler joqari paydali jumis koeffitsentli u’lken quwatliliqti ta’miynleydi. 
Kommutatsiya arnawli qurilmalar arqali a’melge asirilatug’in ha’m 
ju’klemesi basqa o’zgermeli tok energiyasi dereklerine iye bolmag’an tiristorli 
o’zgerttirgishler avtonom o’zgerttirgishler delinedi. Avtonom invertordin’ 
kommutatsiya chastotasi tiristorlardin’ basqariw sistemasi jumis chastotasi arqali 
aniqlanadi. Olar tok ha’m kernew invertorlarina bo’linedi. Tok invertorlarinda tokti 
o’zgerttiriw a’melge asiriladi, kernew formasi ju’klemege baylanisli. Derekten 
alinatug’in toktin’ ha’r dayimlilig’in uslap turiw ushin olar turaqli kernew deregine 
joqari induktivlikli L drossel arqali jalg’anadi. 
Тр 
Б 
Б
У
1 
Г 
Т 
Ф 





---

54 
Kernew invertorlari turaqli kernew deregine tuwridan tuwri jalg’anadi. 
Bunda invertor shig’isinda derekke parallel ra’wishte C kondensator jalg’anadi. 
Tiristorli invertorlarda tok kommutatsiyasin reaktiv elementler-kondensatorlar 
ha’m drosseller orinlaydi. 
Invertorlarda tiristorlar gilt rejiminde isleydi. Olardin’ jalg’aniwi basqariw 
qurilmasi arqali a’melge asiriladi. Basqariw qurilmalari sipatinda impuls 
generatorlari-avtogenerator, multivibrator ha’m bloking-generatorlar isletiledi. 
Basqariwshi impulslar tiristorlar basqariw elektrodlarina qarama-qarsi fazada 
beriledi. Tiristordin’ ashiliwi ushin anod tokin en’ az uslap turiwshi tok ma’nisine 
shekem kemeyttiriw kerek. Anod ha’m katod aralig’ina bolsa tiristor 
basqariliwinin’ qayta tikleniwi ushin jeterli bolg’an waqitqa shekem teris kernew 
qoyiladi. Bul invertorda kommutatsiyalawshi kondensator qollaniliwi arqali 
a’melge asiriladi. Bunda kondensator tiristor anodina katodina qatnas teris kernew 
beriliwin ta’miynleydi. 
Ju’klemede С
к
kommutatsiyalawshi kondensator jalg’aniwina qarap tiristorli 
invertor sxemalari parallel-izbe-iz ha’m izbe-iz-parallel sxemalarg’a bo’linedi. 2-
su’wrette ko’rsetilgen eki taktli parallel invertor VS1 ha’m VS2 tiristorlardan, (БС) 
basqariw sxemasinan, С
к
kommutatsiyalawshi kondensatordan VD1 ha’m VD2 
diodlardan ha’m L drosselden ibarat. Transformatordin’ birlemshi katushkasi 0 
orta noqatqa ha’m VD1, VD2 diodlar jalg’anatug’in eki 1 ha’m 2 noqatlarina iye
Birinshi yarim da’wirde basqariwshi impuls ta’sirinde VS1 tiristor ashiq 
ha’m VD2 tiristor jabiq boladi. Bunda tok ta’miynlewshi dereginen 
tranformatordin’ joqari yarim katushkasi VD1 tiristor ha’m L drossel arqali ag’ip 
o’tedi. Bul tok to’mengi jelkedegi joqari jelkedegi EYKкe ten’ bolg’an, biraq 
qarama-qarsi fazadag’i EYKti induktsiyalaydi, yag’niy minus katushkanin’ 
ortang’i noqatinda, plyus bolsa bul katushkanin’ to’men aqirg’i noqatinda boladi. 
Sonin’ ushin С
к
kondensatorg’a izbe-iz jalg’ang’an kernewler qoyiladi: ta’miynat 
dereginen U
0
ha’m transformatordin’ birlemshi to’mengi katushkadan shama 
menen U
0 
ge ten’ bolg’an kernew. Na’tiyjede С
к
kondensator ekilengen 
ta’miynat deregi kernewine shekem, yag’niy U
с
=2U
0
ge shekem zaryadlanadi. 
Bunday kernew VD2 tiristor anodinda da boladi. 
Ekinski yarim dawir waqtinda basqariwshi impuls VS2 tiristorin ashadi. 
VS1 tiristor tok o’tkiziwdi dawam etedi. Biraq ashilg’an VS2 tiristor arqali С
к
kommutatsiyalawshi kondensator VD1 tiristorg’a parallel jalg’anadi. С
к
kondensatordan VS1 tiristorg’a 2U
0
ge ten’ bolg’an teris kernew qoyiladi ha’m С
к
kondensatordin’ razryadlaniw toki arqali VS1 tiristor jabiladi. Ashilg’an VS2 
tiristor arqali С
к
kondensatordin’ i
ck 
qayta zaryadlaniw toki ha’m 
transformatordin’ birlemshi
W
1
" katushkasi toklarinin’ jiyindisinan ibarat bolg’an 
i
T
tok ag’ip o’tedi. С
к
kondensator teris polyusli 2U
0
kernewge shekem 
zaryadlanadi. U
0
o’zgerttirilgen kernew W
1
" birlemshi katushkag’a qoyiladi ha’m 
bul katushkadag’i tok alding’i ashiwshi impuls waqtindag’i W
1
' katushkadag’I 
tokqa qarama-qarsi jo’neliske iye boladi. Bunda W
2
ekilemshi katushkada 
kernewdin’ ekinshi (teris) yarim tolqini sa’wlelenedi 

---

55 
2-su’wret. Eki taktli tiristorli o’zgerttirgishtin’ sxemasi 
VS1 tiristorg’a kelesi ashiwshi impuls berilgende sxema da’slepki 
jag’dayina qaytadi ha’m joqaridag’I protsess ta’kirarlanadi 
Tiristorlardin’ gezekpe-gezek ashiliwi na’tiyjesinde transformatordin’ 
birlemshi yarim katushkalarinda toklar da’wirlik ra’wishte o’zgeredi ha’m 
ekilemshi katushkada o’zgermeli tok payda boladi. Bul tok ChT shig’is 
tuwrilag’ish arqali tuwrilanadi ha’m Ф filtr arqali ju’klemege jiberiledi. Solay 
qilip, o’zgerttirgish shi’giwinda talap qiling’an nominaldag’i o’zgermes kernew 
sa’wlelenedi.
L1 drossel ta’miynat deregi tokin ha’r eji tiristorlar ashiq bolatug’in qisqa 
waqit aralig’inda ta’miynlewshi Derek tokin sheklep turadi. 
Kommtatsiya momentinde tiristorlardan birewi ashiq, ekinshisi bolsa 
induktivliktin’ razryadlaniw toki o’tkizip atirg’an waqitta ju’kleme induktivliginde 
ha’m reaktiv kommutatsion elementlerde jiynalg’an reaktiv quwatliliqti VD1 ha’m 
VD2 diodlar U
0
ta’miynlewshi derek ta’repine o’tkerip jiberiw ushin xizmet qiladi. 
Eki taktli ko’pir siyaqli o’zgerttirgish sxemasi 3-su’wrette keltirilgen. 
Birinshi yarim da’wirde basqariwshi kernew on’ impulslari bir waqittin’ o’zinde 
VS1 ha’m VS2 tiristorlarg’a beriledi. Tiristorlar ashiladi ha’m olar arqali T1 
transformatorinin’ birlemshi katushkasina tok ag’ip o’tedi. Bul waqitta C1 
kondensator ta’miynlewshi dereginin’ U
0
kernewine shekem zaryadlanadi. 
Basqariwshi kernewdin’ ekinshi yarim da’wirinde impulslar VS2 ha’m VS3 
tiristorlarg’a beriledi ha’m olar ashiladi. Biraq bul waqitta C1 kondensatordan teris 
potensial beriledi ha’m olda jawiladi. 
W
1
"
W
1
'
С1
VD1
U
0
БҚ 
T1 
A 
VD3 
VD2 
VS2 
VS1 
L1 
U
1 
С
k 

---

56 
3-su’wret. Eki taktli ko’pir siyaqli o’zgerttirgishtin’ printsipial sxemasi 
Son’ tiristorlar juplig’i na’wbetpe-na’wbet ashiladi. Bunda T1 
transformatorinin’ birlemshi katushkasinan qarama-qarsi jo’nelistegi tok impulslari
ag’ip o’tedi. Bul tok impulslari ekilemshi katushkada o’zgeriwshen’ tokti 
induktsiyalaydi. Keyin bul o’zgermeli tok tuwrilag’ishta tuwrilanadi ha’m filtrde 
tegislenip ju’klemege uzatiladi.