Бошланғич таълимда интеграциявий – инновацион ёндашувлар

Мотивациявий 
таркибий қисм талабада янги билимларни мустақил ишлаш ва эгаллашга 
эҳтиёжнинг мавжудлигини кўзда тутади; 
ахборотли 
таркибий қисм масалани ечиш учун 
математик ахборотни тақдим қилиш тилини танлаш ва уларнинг қўлланувчанлиги 
шартларини таҳлил қилиш асосида масала ечими методини танлаш ҳақида мустақил қарор 
қабул қилишни кўзда тутади; 
жараёнли
таркибий қисм ҳаракатларнинг мақсадга мувофиқлиги 
ва 
 
тўғри келладиган математик мантиқ изоҳлари, теоремалари, алгоритмлари ва қонунлари 
ёрдамида уларнинг бажарилиши имкониятини асослаб, бажариш малакаларини эгаллашни кўзда 
тутади; 
баҳоловчи 
таркибий қисм хатоларнинг юзага келиши сабабларини таҳлил қилиш 
асосида коррекцион фаолият режасини қуриш ва коррекцион фаолиятнинг эҳтимол 
натижаларини кўра олиш малакаларининг эгалланишини кўзда тутади.
Психологик компетенция таркибий қисмлари бўлиб, Э.Ф. Зеернинг фикрига кўра, “ўзини 
ўзи ташкил қилиш, мустақиллик, ўзини ўзи назорат қилиш, рефлексия, ўз мавқеини топиш” 
ҳисобланади. Компетенцияни қўллашнинг психик 
механизми 
мақсадлар 
билан 
йўналтириладиган турли ихтиёрий ҳаракатларни қуриш, қўллаб-қувватлаш ва бошқариш 
бўйича тушуниладиган мустақил бошқариш бўлиб чиқади”. Компетенцияларни эгаллаш учун 
мустақил ўқишга тайёрлик ва қобилият ҳақида Джон Равен ёзади . Унинг фикрича, 
“компетентликнинг бу турини ривожлантириш учун мустақил кузатиш ва мустақил ўқиш 
стратегияларини ишлаб чиқишга уриниш лозим”.

---

100 
А.К. Осницкий мустақил бошқариш тизимини “ўзаробоғланган таркибий қисмларнинг 
йиғиндиси: мақсад қўйиш ва мақсадни амалга ошириш жараёнининг инсон томонидан 
англаниши кераклиги зарурияти ҳолида фаолият мақсадини аниқлаш, аҳамиятга эга 
шартларни таҳлил қилиш ва аниқлаш, натижаларни баҳолаш ва уларни тузатиш” сифатида 
аниқлайди”. О.А. Конопкин англанган мустақил бошқариш концепциясини таклиф қилиб, 
охиргисини “инсон томонидан қабул қилинадиган мақсадларга эришишни бевосита қўлловчи 
ихтиёрий фаолликнинг турлари ва шаклларини қуриш, қўллаб-қувватлаш ва бошқариш 
бўйича инсоннинг ички психик фаоллиги тизимли-ташкилий жараёни деб тушунади”. У 
тузилмавий тўлақонли жараённи қўлловчи функционал бўғинлар сифатида ажратади: субъект 
томонидан қабул қилинган фаолият мақсади, аҳамиятга эга шартларнинг субъектив модели, 
бажарилувчи ҳаракатлар дастури, мақсадга эришиш субъектив мезонлари тизими, реал 
натижаларнинг назорати ва баҳоланиши, мустақил бошқариш тизимини тузатиш ҳақида 
қарор.
Фаолият ва шахсий мустақил бошқаришни фарқлашади. Мустақил бошқаришнинг иккала 
тури мазмун билан фарқланиб, бир хил тузилмага эга. Мустақил бошқариш предмети бўлиб
фан оламида ўзгартиришларга қаратилган ҳаракатлар, шахсий мустақил бошқариш предмети 
бўлиб эса инсон муносабатларини - бошқа одамлар, ўз-ўзига ва ўз фаолияти турларига 
муносабатни ўзгартиришга қаратилган ҳаракатлар хизмат қилади. Мустақил бошқаришнинг 
мана шу иккала тури бир-бирини тўлдиради.
Фаолиятни мустақил бошқаришда ҳаракатларни бошқариш устун туради, шахсийда эса – 
муносабатларнинг бошқарилиши. «Ҳар қандай турни мустақил бошқариш муайян ҳаракатда, 
қарор қабул қилишда ва унга риоя қилишда амалга оширилиши мумкин» деб таъкидлайди А. 
К. Осницкий.У шунингдек фаолиятни мустақил бошқариш ва шахсни мустақил бошқариш 
ўсмирликда ўз чўққисига етади. Бу вақтга келиб ўқувчилар онгида ўз имкониятлари ҳақида 
тасаввурлар тизими шаклланган: 
1)
мақсадни ҳосил қилиш ва мақсадни ушлаб қолиш (таклиф қилинган мақсадларни 
тушуна олиш, уларни ўзлари шакллантира олишлари, уларнинг ўрнини қизиқиш уйҳотадиган 
бошқалари банд қилмаслиги учун қўлланилишигача мақсадларни ушлаб туриш);
2)
моделлаштиришда (мақсадларни қўллаш учун муҳим шартларни ажрата олиш, эҳтиёж 
фани ҳақида тасаввурларни ўз тажрибасида излаб топиш, ўраб турган вазиятда шу фанга мос 
объектни излаб топиш); 
3)
дастурлаштиришда (фаолият мақсади ва шартларига мос берилган шартларни 
ўзгартириш усулини танлай олиш, бу ўзгартиришларни амалга оширишнинг мувофиқ 
воситаларини танлаш, айрим ҳаракатларнинг изчиллигини аниқлаш); 
4)
баҳолашда (ўз ҳаракатларининг охирги ва оралиқ натижаларини баҳолай олиш, 
натижаларни субъектив баҳолаш мезонлари берилганлардан кучли фарқланмаслиги керак);
5)
тузатишда (агар нимадир қўйилган талабларга мос келмаса, натижага қандай 
ўзгартиришлар киритиш мумкин); 
6)
муносабатларда (бошқа одамлар ва меҳнат предметлари билан ўзаромуносабатлар 
қоидалари ҳақида тасаввурга эга бўлиш). 
Шундай қилиб, хулоса қилиш мумкинки, педагогика отм абитуриенти ўқитувчига 
ўқитишни мустақил бошқариш жараёнини ташкил қилишга имкон берадиган фаолиятни 
мустақил бошқариша тажрибасига эга.
Ўқув фаолиятини мустақил бошқариш – бу фаолият субъекти сифатида тахсил олувчи 
билан амалга ошириладиган ўзига хос бошқариш. Натижада тахсил олувчи ўқув фаолияти 
субъекти сифатида ўз вазифаларини англайди, мустақил тахсил олиш жараёнини мақсадга 
қарата қуради. Ўқув фаолиятини мустақил бошқариш тадқиқотчилари унинг тузилмаси бошқа 
фаолият турларидаги
Тадқиқотда ажратилган когнитив компетенция таркибиф қисмларига нисбатан мустақил 
бошқариш жараёнларини мослаштирамиз. Мустақил таълим механизми субъект томонидан ўз 
фаолияти мақсадларини танлаш ва қабул қилиш, ҳаракатлар дастурини тузишга шахсий 
муносабат, предполагает выбор и принятие субъектом цели собственной деятельности, ўзини 

---

101 
ўзи назорат қилиш, ўзини ўзи баҳолаш, ўз фаолиятини таҳлил қилишни амалга оширишни 
кўзда тутади. Компетенция фаолиятда шаклланишини эътиборга олиб, унинг тузилмаси 
мазкур тадқиқотда дан фарқли равишда ўзгартирилган. Компетенция таркибий қисмларини 
ривожлантириш учун ўқув-билиш фаолиятини мустақил бошқариш механизмларидан 
(субъпект томонидан фаолият мақсадининг қабул қилиниши, аҳамиятга эга шартларнинг 
субъектив моделини яратиш, бажарилувчи ҳаракатлар дастурини тузиш, мақсадга эришиш 
субъектив мезонларини текшириш, реал натиажаларни назорат қилиш ва баҳолаш, мустақил 
бошқариш тизимини тўғрилаш ҳақида қарор қабул қилиш) фойдаланилган.
Кўрсатилган механизмлар бўлажак математика ўқитувчисини қўитиш жараёнида 
қуйидаги ҳаракатларда намоён бўлади: фаолият мақсадини аниқлаг, керакли шартларни 
таҳлил қилиш ваниақлша, ҳаракатларнинг энг яхши усули ва кетма-кетлигини танлаш, 
натижаларни баҳолаш ва зарурият бўлганда – инсон томонидан англанадиган мақсад қўйиш 
ва мақсадни амалга ошириш жараёнига бўйсунганларини тўғрилаш.
Юқорида айтилган шу ҳақда хулоса қилишга имкон берадики, ўқув-билиш фаолиятини 
мустақил бошқариш когнитив компетенцияни шакллантириш учун самарали механизм 
ҳисобланади.
Расмийлаштириш ёрдамида ўзгартирилган ахборотни текшириш талабага ўқув-билиш 
фаолияти назоратини математик саводли амалга ошириш, математик масалани ечиш бўйича 
фаолиятни мустақил бошқариш механизмларини тўғрилашга ёрдам беради: мақсад қабул 
қилиш, керакли шартлар моделини қуриш, бажарилувчи ҳаракатлар дастурини тузиш. 
Тенгламалар, тенгсизликлар ва уларнинг тизими ва йиғиндиларини ечиш назариясининг турли 
изоҳланишига мурожаат қилиш керакли шартлар моделини қуриш ва энг яхши ечим усулини 
топиш учун математик масалани ечиш жараёнида фойдлаи бўлиб чиқиши мумкин.
Шундай қилиб, математика келиб тушадиган математик ахборотнинг субъект томонидан 
янада сифатли ишлаб чиқилишини таъминловчи учта махсус асосий механизмни тақдим 
қилади, шунинг учун когнитив компетенцияни ривожлантиришга ёрдам беради.
BOSHLANG‘ICH SINF ONA TILI DARSLARIDA SO‘Z YASALISHI HAQIDAGI 
BILIMLARNI SHAKLLANTIRISH USULLARI 
Noozov Abdimurot, 
Samarqand davlat universiteti o‘qituvchisi, f.f.n. 
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishida ona tili fanidagi mavzularning, xususan, so‘z yasalishi 
mavzusining sifatli, zamon talablariga mos holda o‘rgatilishiga alohida e’tibor qaratilayotgani bejizga 
emas. Chunki bu mavzular bo‘yicha dastlabki nazariy tushunchalar shu bosqichda shakllanadi. 
Shuning uchun tushuncha va xulosalarning to‘g‘ri kamol toptirilishi ta’limning keyingi bosqichlari 
uchun mustahkam poydevor bo‘adi.
So‘z yasalishi haqida boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishidagi ona tilining nazariy va amaliy 
mashg‘ulotlarida dastlabki tushunchalar beriladi. Alohida o‘rgatilishiga qaramay, mavzuni yanada 
chuqurroq bilish dolzarbligicha qolmoqda. Bunga sabab – hali ham talabalarda so‘z yasalishi 
hodisasining mohiyatini to‘g‘ri tushunmaslik, bu hodisaning qaysi so‘z turkumlarida mavjudligini 
idrok etmaslik, yasama so‘z atamasini izohlashda so‘z yasalish usullarini inobatga olmaslik 
kabilarning uchrab turishidir. Ko‘pchilik talabalar yasama so‘z deganda faqat so‘z yasovchi 
qo‘shimchalar qo‘shilgan so‘zlarnigina tushunadi va misol keltiradi. Bu so‘z yasalishida bir usul 
ekanligiga e’tibor bermaydi. Bu kabi muammolarning mavjudligi mavzuning e’tiborga molikligini 
anglatish bilan birga uning o‘quvchilarga sodda ko‘rinishda tushuntirish zarurligini ham ko‘rsatadi. 
Vaholanki, bunga: “tilda oldin mavjud bo‘gan so‘zga ma’lum yasovchi vositalar qo‘shish bilan yangi 
so‘z hosil qilinishiga so‘z yasalishi hodisasi, shunday hodisani o‘rganadigan tilshunoslik bo‘imiga 
esa so‘z yasalishi deyiladi”[1.183-bet] mazmunida to‘g‘ri izoh berilgan .
O‘zbek tilshunosligida so‘z yasalishi hodisasi maxsus tadqiqot sohasi sifatida bir qator ilmiy 
manbalarda o‘rganilgan [2.,3.]. Bu singari manbalardagi nazariy xulosalar, ilmiy atamalarning sodda, 

---

102 
tushunarli tarzda bayon etilishi talabalarda uchrab turgan noto‘g‘ri qarashlarni parchalashga yordam 
beradi. 
So‘z yasalishi mavzusi boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishining I bosqichida o‘rgatiladi. Mavzu 
ilmiy asosda o‘rgatilgandan so‘ng, egallangan nazariy bilim va ko‘nikmalarning darajasini aniqlash 
maqsadida o‘qituvchi so‘z yasalishi bo‘yicha mustaqil ish yozishni talabalarga tavsiya etadi. Yetarli 
tushunchalarga ega bo‘gan talaba – bo‘ajak o‘qituvchi boshlang‘ich ta’limda mavzuni o‘quvchilarga 
qanday qilib sodda tushuntirish usullarini qidiradi. Mavzuning boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishida 
o‘rgatilishi o‘quvchining yoshi, ma’lumotlarni qabul qilish layoqati kabi xususiyatlarga mos holda 
bo‘ishi zarur. Ta’limning keyingi bosqichlaridagi o‘rgatilishiga qaraganda mavzu sodda, tushunarli, 
qiziqarli, esda qolarli misollarga boy, muhimi, ko‘rgazmali bo‘ishi ma’qul bo‘adi. Ilmiy qoidalar va 
atamalarni hali yaxshi idrok eta olmagan o‘quvchilarga mavzuni esda qoldirish, tushuntirish oson 
bo‘maydi. Shu sababli bo‘ajak o‘qituvchi o‘zining bilim va malakalariga tayanib, avvalo, so‘z 
yasalishi, uning usullari haqida sodda ko‘rinishdagi reja asosida ish olib borishi zarur bo‘adi. Rejada 
quyidagi bandlarning bo‘ishi maqsadga muvofiqdir: 
-
So‘z yasalishi haqida tushuncha berish; 
-
So‘z yasalishi usullarini misollar asosida tushuntirish; 
-
So‘z yasalishida ishtirok etadigan yasovchi qo‘shimchalar haqida ma’lumot berish; 
-
Asos, so‘z yasovchi qo‘shimcha, yasama so‘z atamalarining sodda izohi; 
-
So‘z yasalishida ishtirok etadigan turkumlar;
Talaba reja bandlari ustida ishlar ekan, avvalo, o‘quvchilarga so‘z yasalishi haqidagi sodda 
qoidalarni havola qilishi, tushuntirishi kerak, ya’ni so‘z asosiga yasovchi qo‘shimcha qo‘shish orqali 
yangi so‘z yasalishi hamda ikki mustaqil asosning o‘zaro tobe bog‘lanib, bir urg‘u ostiga 
birlashishidan hosil bo‘gan qo‘shma so‘z haqida tushuncha beradi. Odatda so‘z asosiga qo‘shilib, shu 
asos ma`nosi bilan bog‘langan yangi so‘zni hosil qiluvchi qo‘shimchalar so‘z yasovchi affikslar 
hisoblanadi. Bunday qo‘shimchalar asosan 4 mustaqil so‘z turkumida mavjud bo‘ib, ular quyidagilar: 
ot, sifat, fe’l, ravish. Olmoshning faqat gumon olmoshi turida so‘z yasalishi mavjud. O‘quvchilarga 
yasalish xususiyatiga ega bo‘gan so‘z turkumlarining nomi haqida ma’lumot berilgach, ularning 
nomini yodda tutish zarurligini uqtirish, har biriga misollar yoza olish qobiliyatini shakllantirish, 
bizningcha, boshlang‘ich ta’limda etarlidir. 
-Otning yasalishi: bog‘bon, paxtakor, taroq;
-Sifatning yasalishi: chiroyli , jo‘shqin, noto‘g‘ri; 
-Fe’lning yasalishi: ishla, birlash, yo‘qla;
-Ravishning yasalishi: ko‘plab, mardlarcha, o‘zicha. 
Bu singari misollar o‘quvchilarga taqdim qilingach, yuqoridagi turkumlarning birortasiga 
tegishli yasama so‘zni izohlab berish o‘rinli bo‘adi. Masalan, bog‘–ot, -bon so‘z yasovchi 
qo‘shimcha, bu qo‘shimcha asosga qo‘shilgach, bog‘ga qaraydigan, parvarish qiladigan ma’nosidagi 
yangi so‘zni yasaydi. Demak, so‘zning asosi ifodalagan ma`nodan uzoqlashmagan yangi so‘z 
yasalmoqda. Bunda o‘quvchining e’tiborini qaratish uchun asos va qo‘shimchani turli rangda yozish 
zarurdir.
Talaba misollarni nazariy fikrlarning dalili sifatida keltirar ekan, bu usulni qo‘shimchalar yordamida 
so‘z yasash usuli ekanini ta’kidlashi, ya’ni tilshunoslikda bu affiksatsiya usuli (morfologik usul) deb 
nomlanishini aytishi zarur. Bu usulning yuqorida nomlari tilga olingan to‘rtta turkumda borligi 
haqidagi bilimni o‘quvchiga singdirishi kerak. Talaba ayni damda ot, sifat, fe’l, ravish turkumlarida 
so‘z yasovchi qo‘shimchalar yordamida yangi so‘zlarni yasash mumkinligi haqidagi ma’lumotiga shu 
turkumlarda ikki va undan ortiq asosni biriktirish orqali yangi so‘zlar yasalishini ham aytishi, tegishli 
misollar vositasida tushuntirishi kerak: