I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Kimyoviy reaksiyaiar tezligi haqida. 
Kimyoviy kinetika kimyoviy reak- 
siyalar tezligi haqidagi ta ’limot b o ‘lib, bunga XIX asrning 80-yillarida gol- 
landiyalik olim V ant-G off va shvetsiyalik olim S.Arreniuslar asos soldilar. 
Vant-G off boshchiligida “ Fizikaviy kimyo“ xalqaro jum ali chop etildi. U 
1901-yil kimyoviy dinamika va eritmalar xossalarini o ‘rganish sohasida qil- 
gan ishlari uchun Nobel mukofotini oldi. Peterburg ximigi N.A.Menshutkin 
(1842—1907) birinchi bo ‘lib organik m oddalar tuzilishining reaksiya tezli- 
giga ta ’sirini o'iganib, organik reaksiyaiar kinetikasining rivojlanishiga katta 
hissa qo‘shdi.
Ko‘pchilik hollarda kinetik reaksiyaiar bir necha elem entar bosqich-
159

---

larda o ‘tib, bu bosqichlarning soni juda ko'p, biroq oraliq moddalarning 
yashash vaqti esa turlicha bo'ladi.
H ar qanday kimyoviy reaksiya sodir boiishi uchun zarrachalarning 
(moddalarning) enei-giyalari muhim o ‘rin tutadi. Reaksiya sodir bo'lishiga 
zarrachalarning faollashish energiyalari ta'sir etadi. Bundan reaksiya tezli- 
gi energiyaga va uning to'planish ehtimolligiga bog'liqligi kelib chiqadi. Faol­
lashish energiyasining to'planish ehtimolligi. Boltsman formulasi orqali 
ifodalanadi.
W =exr (-Eakt\K T) bu formulada 
Eakt — faollanish energiyasi,
К — Boltsman doimiysi, T-absolyut harorat,
W — energiyaning to'planish ehtimollari.
Bu tenglamani Arrenius kimyoviy reaksiyalar tezligini hisoblashda 
qo'lladi va natijada doktorlik disertatsiyasini himoya qildi. Arrenius Shvetsiya 
Akademiyasi stipendiyasi yordamidaEvropaning bir necha ilmiy markaz- 
larida o'sha davrning yirik olimlari bilan birgalikda ishlab, fanga yangi — 
fizikaviy kimyo faniga asos soldilar. Jum ladan, Arrenius Rigada Ostvald 
bilan, Vyursbergda Kolraush Nernst bilan, Kilada Plank bilan, Amster- 
damda — Vant -G off bilan birgalikda ishladi. Arrenius elementlarning kim­
yoviy moyilligi va eritmalardagi elektr o'tkazuvchanlik orasidagi bog'liqlikni 
tushuntirib berdi. 1903-yil elektrolitik dissotsialanish nazariyasini yarat- 
ganligi uchun Arrenius Nobel mukofotini oldi.
Reaksiya tezligi haroratga bog'liq. Harorat har 10 (,C ga oshganda, tezlik 
2—4 marta ortadi. Arrenius reaksiya tezligining haroratga qarab o'zgarishini