Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universitetti ergasheva g. S., M. Nataqulova

Falsafa 
(vunoncha bcpiXoooqna - “donishlikni 
sevish",
vunoncha (piAico 
“sevam an” 
va 
vunoncha oocpia - “donolik”) eng 
umumiy 
fan (nazariya). 
dunvoqarash shakllaridan 
biri, 
inson faoliyati sohalaridan biri. U kishi qanday yashashi, hayot 
kechirishi kerak (etika): qaysi narsalar m avjud va ulam ing tabiati 
qanday ( m etafizika): bilim nim a (epistem ologiva): ham da qanday 
fikrlash to ‘g ‘ri ( m antiq) ekanligini hal qilishga urinadi.
Falsafa, 
filosofiya - insonning dunyoda tutgan o ‘m i va 
dunyoqarashining yaxlit tizimini ifodalovchi m a’naviy faoliyatining 
bir shakli. M ilodiy 2-3-asrlarda o ‘tgan yunon faylasufi Diogen 
Laertskiyning shohidlik berishicha, yunon m utafakkiri 
Pifagor 
birinchi b o iib o ‘zini "filo so f
1
deb atagan. Bu so‘z G eraklitning 
falsafiy ta ’lim otida narsalam ing tabiatini tadqiq etishga nisbatan 
qo‘llanilgan, 
tadqiqotchining 
o ‘zi 
esa 
"filo so f
1
deb 
atalgan. 
K eyinchalik " filo so f
1
so‘zi har taraflam a, keng, tushunarli va
11

---

haqqoniy fikr yuritishga intiluvchi kishiga nisbatan qo'llanilgan. 
Tarixiy m a’lumotlar yunoncha "philosophia" so ‘zi arabchaga "falsafa" 
bo‘lib o ‘tganligi, arablar bu fanni "hikma" deb atashi, ruschaga 
"filosofiya" tarzida o ‘tganligini tasdiqlaydi, dem ak falsafa bilan 
filosofiya so‘zlari bir xil m a’noga ega. Demak, falsafa, filosofiya, 
faylasuf. filosof so'zlarining m ohiyatining tub m a’nosida ham tabiat, 
jam iyat, umuman borliqni tadqiq etuvchilar, tadqiqotchilar, ilmiy 
izlanuvchilar tushunish m aqsadga muvofiq. Insoniyat foydalanayotgan 
barcha 
bilim lar 
falsafadan 
boshlanib, 
falsafiy 
xulosa 
bilan 
yakunlanadi.
Falsafaga haqiqatga eltuvchi ta ’limot sifatida yondashgan 
sokratchilar m aktabi vakillari nuqtai nazaridan qarasak, "haqiqatga 
muhabbat", "haqiqatni sevish" degan m a’no kelib chiqadi. Falsafa 
haqida fan tarixida turlicha, hatto bir-biriga qaram a-qarshi qarashlar 
mavjud. Falsafaga ham m a fanlam ing boshlanishi, olam ning asl 
mohiyatini va universal qonunlarini ochuvchi fan, deb yondashishdan 
tortib uni o ‘z tadqiqot obyekti va predm etiga ega bo ‘lm agan m avhum
va o ‘ta umumlashgan, inson uchun foydasiz bilim lar majmui, deb 
hisoblovchilar ham uchraydi.
Falsafani fan darajasiga olib chiqqan Platon uni "mavjudlikni, 
mangulikni va doim iylikni bilish", A ristotel "narsalarning sabablari va 
asosiy tamoyillarini tadqiq etuvchi fan" deb bilgan, stoiklar uni 
“nazariy va amaliy tafsilotlarga intilish” deb, epikurchilar unga "aql 
vositasida baxtga erishish y o ii" deb qaragan. Forobiy falsafani 
"hikmatni qadrlash" yoki “fikrlash san ’ati” deb bilgan. 
0
‘rta asrlar 
xristian falsafasida u "tabiiy aql nuri vositasida erishiladigan dunyoviy 
donolik" (texnologiya esa “ilohiylik” nuri vositasida erishiladigan 
“ilohiy donolik”) deb ta ’riflangan.
Bekon va R. D ekart falsafani "tushunchalar shakliga burkangan 
yaxlit, yagona fan" deb hisoblashgan. X .V olf falsafani "barcha 
m um kin narsalar va ulam ing qay m a’noda va nega m umkinligi 
haqidagi fan" desa, Kant falsafaga "dunyoni qanday tushunish 
haqidagi, 
butun 
bilishning 
inson 
aqlining 
tub 
m aqsadlariga 
m unosabati haqidagi fan" sifatida yondashishni tak lif etadi. Fixte 
falsafaga "qalb m a’rifati, m a’naviy m a’rifat" deb baho bergan b o is a , 
Shelling voqelikning butun ko 'lam i va teranligini o ‘z tajribasiga k o 'ra
bilib olishni - falsafa, deb hisoblagan. Gegel predm etlam i fikran 
qarab chiqishni falsafa deb atab, unga “o ‘z -o ‘ziga ergashuvchi aql
12

---

haqidagi fan” sifatida ta ’rif bergan. Shopengauer dunyoning butun 
m ohiyatini abstrakt, yalpi, um um iy va ravon shakldagi tushunchalarda 
ifodalash falsafaning asosiy vazifasi deb bildi.
Falsafaning tarkibiy qism lariga bilish nazariyasi (gnoseologiya), 
metafizika 
(ontologiya, 
kosm ologiya, 
falsafiy 
antropologiya, 
mavjudlik falsafasi, teologiya), mantiq, etika, estetika, huquq falsafasi, 
natur falsafa, fan falsafasi, tarix va m adaniyat falsafasi, siyosat 
falsafasi, din falsafasi, psixologiya va boshqa kiradi. B ulardan 
tashqari, hozirgi zam on falsafasida tibbiyot, tilshunoslik, m usiqa, 
kibem etika va boshqa aniq, fanlarning um um m etodologik jihatlarini 
o‘rganuvchi falsafa y o ‘nalishlari vujudga kelm oqda. Falsafaning 
dunyoqarashlik, gnoseologik, m etodologik, sotsiologik, aksiologik, 
antropologik, m antiqiy, psixologik va m afkuraviy funksiyasi bor. 
[www. w ikipediya].
Demak, falsafani dunyoni bilish, haqiqatni anglash to 'g 'risid a g i, 
tabiat, jam iy at va tafakkur taraqqiyotining um um iy qonuniyatlari 
haqidagi fan bo'Isa, faylasuf uni o'rganuvchi, tadqiq etuvchisi 
hisoblanadi. Fan inson faoliyatining boshqa sohalaridan ilmiy ish olib 
boriladigan sharoitlar, m otivlar, vositalar va o 'z m aqsadlari bilan 
ajralib turadi. Fanning m aqsadi haqiqatni topish bo'Isa, uning vositasi, 
usuli esa