Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua

Doza, doza birliklari. 
Doza
deb nurlanayotgan modda massa birligida yutilgan nur 
energiyasining miqdori tushuniladi. Rentgen va gamma nurlar manbasini tavsiflash 
(xarakteristikasi) uchun «ekspozitsion doza» degan tushuncha kiritilgan. 
Ekspozitsion doza
deb nur dastasi o‘tayotgan havo hajmi yoki massa birligida yutilgan 
energiya miqdoriga aytiladi. Bu «havo dozasi» deb ham aytiladi. Uning birligi qilib Rentgen (R) 
olingan. Uning ulushlari: mR –millirentgen va mkR – mikrorentgen. Rentgen – 1 sm
3 
havoda, 
normal atmosfera sharoitlarida (0
o
S, 760 mm.sim.ust.) zaryadlarining yig‘indisi 1 elektrostatik 
birlikga teng ion xosil qila oladigan nur miqdoriga aytiladi. SI sistemasi bo‘yicha ekspozitsion doza 
birligi qilib Kl/kg olingan uning rentgenga nisbati quyidagicha 1 R=2,58

10
–4
Kl/kg. 1 R nurlanish 
1 g havoda 85 erg nurlanish energiyasining yutilishiga teng. 
To‘qimalarda 
yutilgan doza
rad va Gr (Grey) (SI sistemasida) larda o‘lchanadi. 1 Gr = 100 
rad.1 rad – 1 g to‘qimada 100 erg nurlanish yutilishiga teng. To‘qimalarda yutilgan doza muhitning 
kimyoviy tarkibi, zichligi va nurining turiga bog‘liq holda havo dozasidan farq qiladi. 
Nurlanishning ekvivalent dozasi
– standart tarkibdagi biologik to‘qima uchun nurlanishning 
yutilgan dozasining nurlanishning o‘rtacha sifatkoeffitsientiga ko‘paytmasi. Ekvivalent doza 
radiatsion havfsizlikda odamni 250 MeV/yil dan oshmaydigan kichik dozalar bilan surunkali 
nurlashda turli xil IN larning biologik ta’sirining zararli effektlarini hisobga olish uchun ishlatiladi. 
1 rentgen nur chaqiradigan o‘zgarishlarga ekvivalent doza - ber (biologicheskiy ekvivalent 
rentgena) deyiladi. CI birliklarida ber - Zivert (Zv) deb nomlangan. 1 Zv = 100 ber. 
6.3. Ionlovchi nurlanishni biologik ta’sirining asosiy qonuniyatlari. 
Nurlanishning organizmga biologik ta’sir samarasi, nurlanish energiyasining yutilgan 
qiymatiga, uning ko‘rinishiga, nurlanish turiga (tashqi, ichki) hamda organlarning qay darajadagi 
radiosezgirligiga bog‘liqdir. Ionlantiruvchi nurlanishlarni 3 guruhga bo‘lish mumkin: 
1. Somatik-o‘tkir va surunkali nurlanish kasalligi, mahalliy jarohatlar (kuyish, katarakta) 
2. Somato-stoxastik-umr ko‘rish muddatining qisqarishi, leykozlar, xavfli o‘sma kasalliklari 
3. Genetik-genga doir mutatsiyalar va xromosomli aberratsiyalar-bu holatlar nurlanishga 
uchragan shaxslarning naslida kuzatiladigan oqibatlardir. 
Tirik to‘qimaning nurlanishi natijasida, xuddi boshqa muhitlardagi kabi, energiya yutiladi va 
to‘qimalarning qo‘zg‘alishi va nurlangan modda atomlarining ionlashuvi kuzatiladi. Odam 
organizmining asosiy qismini suv tashkil etganligi uchun, birinchi navbatda xujayradagi suvlar 
nurlarni o‘ziga biriktirib oladi, oqibatda suv molekulasi ionlashib kimyoviy nuqtai-nazardan yuqori 
aktivlikka ega bo‘lgan ON
-
va N
+
turkumidagi ozod radikallarni hosil qiladi. Keyinchalik esa bu 
birikmalar zanjirli katalitik reaksiyalarga kirishadi (bu radikallar asosan hujayra oqsillarini 
oksidlaydi). Bu esa suvning radiolizlanish mahsulotlari orqali qiyosiy (bilvosita) ta’siri demakdir. 
Ionlantiruvchi nurlarning bevosita ta’siri oqsil molekulalarini parchalanishini yuzaga keltirib, juda 
ham mustahkam bo‘lmagan oqsil bog‘larini uzib yuborishi, oqsil radikallarini uzilib chiqishi va 
boshqa denaturatsion o‘zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. 
Keyinchalik birinchi jarayonda hosil bo‘lgan mahsulotlar ta’sirida hujayralarda hayotning 
biologik qonuniga bo‘ysunuvchi funksional o‘zgarishlar sodir bo‘ladi va hujayra yoki to‘qima 
o‘ladi. 
Hujayralardagi eng muhim o‘zgarishlar: 
A) hujayraning bo‘linish mexanizmi va nurlangan hujayraning xromosom apparatining 
shikastlanishi 
B) hujayraning qayta tiklanishi va tabaqalanishi jarayonlarini to‘sib qo‘yadi 
V) hujayradagi proliferatsiya jarayonini bog‘laydi va keyinchalik to‘qimaning fiziologik 
regeneratsiyasini izdan chiqaradi. 

---

Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua
59 
Ionlantiruvchi nurlanishlarning ta’siridan yuzaga keladigan shikastlanish va uning samarasi 
eng avval nurlarning dozasiga va bu nurlarning organizmga ta’sir etish samarasi yiliga 0,5 3v (50 
ber yil
-1
) va undan ortiq dozada ta’siri surunkali ravishda kuzatiladigan bo‘lsa u holda 
ionlantiruvchi nurlarning surunkali ta’sirida har qanday dozada bo‘lsa ham ularning stoxastik 
ta’sirini kutish mumkin. Ionlantiruvchi nurlar ta’siriga barcha organizmlarning sezuvchanligi bir 
xilda emas shuning uchun xozirgi kungacha “