Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua

 
Tuproqni tekshirish va unga gigiyenik baho berish. 
Mashg‘ulotning jixozlanishi:
Termometrlar, anemometrlar, psixrometrlar 
Mavzuni asoslash:
Aholi yashash joylarini chiqindilardan tozalashning gigiyenik asoslari 
Zamonaviy shaharlar, shahar turkumiga kiruvchi tuman markazlari va aholi yashash 
posyolkalarining qurilishi aholi sonining ortib borishi bilan bog‘liq holda aholi yashash joylarini 
turli xildagi sanoat va xo‘jalik chiqindilaridan tozalash muammosining gigiyenik ahamiyati kundan-
kunga ortib bormoqda. Insonlarning hayoti va mehnat faoliyatlari juda katta miqdordagi 
chiqindilarni hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lib, ular 2 guruhga bo‘linadi: 
- suyuq chiqindilar (ifloslangan idishlar, kir yuvishdan hosil bo‘ladigan suvlar, umumiy 
ovqatlanish muassasalaridan chiqariladigan suvlar, kundalik turmushdan va sanoat korxonalaridan 
chiqariladigan suyuq chiqindilar; 
- qattiq chiqindilar (oshxona chiqindilari, axlat va ko‘cha supirindilari, sanoat korxonalarida 
hosil bo‘ladigan qattiq chiqindilar).
Qilingan hisob-kitoblarga qaraganda 1 odam 1 yil davomida o‘rtacha 160 kg dan 360 kg 
gacha qattiq chiqindilarni ua 300 1 gacha suyuq chiqindilarni chiqarar ekan. Xar yili 
Respublikamizdagi kanalizatsiyasi bo‘lmagan aholi turar-joylaridan o‘n ming tonnalab 
chiqindilarni, kanalizatsiyasi bor bo‘lgan shaharlardan esa o‘n minglab quruq chiqindi va million 
kub metrlab suyuq chiqindilar tashib chiqariladi. Bunday katta miqdorlardagi chiqindilarni nima 
qilish kerak va ularni qanday zararsizlantirish mumkin degan muammoning yuzaga kelishi tabiiy. 
Chiqindilar o‘z tarkibida juda katta miqdordagi mikroorganizmlarni ushlaydi, gelmentlar va 
ularning tuxumlarini tutadi, metall va shisha chiqindilari, plastik materiallarning qoldiqlari va turli 
tabiatga ega bo‘lgan kimyoviy birikmalarni ushlaydi. Chiqindilarni o‘z holicha tashlab qo‘yilishi 
esa ularning parchalanishi va chirishi oqibatida o‘zidan turli xildagi qo‘lansa hid tarqatuvchi 
kimyoviy gazlarni hosil qilib tabiiy muhitning tozaligiga putur etkazadi; sasib - chiriyotgan chiqindi 
pashshalar, suvaraklar, kemiruvchi hayvonlar va boshqa turdagi zararkunandalarni ommaviy tarzda 
ko‘payib ketishiga sharoit yaratadi. 
Aholi yashash joylarida hosil bo‘ladigan va chiqarib tashlanadigan chiqindilarni tashkiliy 
tarzda to‘plash, uzoqlashtirish va zararsizlantirish tizimi tashkil etilmagan taqdirda ana shu 
joylarning sanitar tartibini keskin yomonlashishiga sab’ab bo‘ladi. Shuning uchun aholi yashash 

---

Ekologiya va gigiyena modulidan o’quv uslubiy majmua
161 
joylarini axlatlar va chiqindilardan o‘z vaqtida tozalash hamda zararsizlantirish muhim gigiyenik 
ahamiyatga egadir. 
Aholi yashash joylarini qanday usulda bo‘lmasin tozalashda quyidagi asosiy prinsipga amal 
qilish juda muhimdir - aholi imkoniyati boricha ana shu chiqindilar bilan kamroq aloqada bo‘lishi 
va atrof-muhitga imkon qadar zarar keltirmasligi, ya’ni tabiiy muhitning tabiiy holiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatmasligi kerak. Bu prinsipga aholi yashash joylarida to‘planadigan axlatlar va chiqindilarni 
muntazam, o‘z vaqtida, maksimal darajada mexanizatsiyalashtirilgan holda chetlashtirish va ularni 
zararsizlantirishni esa iloji boricha germetik tarzda bajarilish sharoitidagina amal qilinishi mumkin. 
Aholi yashash joylarini suyuq chiqindilardan tozalash quyidagi tarzda amalga oshiriladi: 
1) tashib chiqarish tizimi orqali;
2) aholi yashash joylarini kanalizatsiya bilan jihozlash orqali. 
Tashib chiqarish tizimida kichik aholi yashash punktlarida hosil bo‘ladigan suyuq chiqindilar 
avval to‘planishi va vaqtincha saqlanishi lozim; bu tizimni qo‘llashda quyidagi holatlarga e’tiborni 
qaratish kerak - chiqindilar to‘planadigan o‘ralar izolatsiya qilingan bo‘lishi kerak, tuproq orqali 
sizilib o‘tib shu tuproqni va er osti suvlarini ifloslamasligi lozim. 
Axlat idishlari va o‘ralarning to‘lishi bilan tezlikda maxsus transport vositalari yordamida 
ularni aholi yashash joylaridan chetga chiqarilishi va zararsizlantirilishi kerak. Suyuq chiqindilarni 
zararsizlantirish assenizatsiya maydonchalari va haydash maydonchalarida amalga oshiriladi, 
bunday tozalash va zararsizlantirish usuli shu maydonlardagi tuproqning o‘z-o‘zidan tozalanish 
xususiyatiga asoslangan holda bajariladi. Kanalizatsiya tizimi aholi yashash joylarini suyuq 
chiqindilardan tozalashdagi eng yaxshi variant hisoblanadi. 
Kanalizatsiyalangan shahar va ishchi poselkalarida oqizish tizimidan to‘g‘ri va unumli 
foydalanilganda aholi yashash joylari doim toza bo‘lib, aholi o‘rtasida yuqumli kasalliklar darajasi 
keskin pasayadi. Kanalizatsiya deganda - turar joy binolari ichidagi har bir xonadonda hosil 
bo‘ladigan suyuq chiqindilarni qabul qilish vositalari, oqizish shoxobchalari, chiqindi suvlarini 
tozalash inshootlarini tushuniladi. Chiqindi suvlarini zararsizlantirish sug‘orish va boyitish 
maydonlarida, filtrlash maydonlarida yoki maxsus tozalash inshootlari majmuasida amalga 
oshiriladi. 
Umumiy kanalizatsiya tizimi bo‘lmagan hollarda ayrim ob’ektlardan hosil bo‘ladigan suyuq 
chiqindilar, agar ularning umumiy hajmi 800m
3 
bo‘ladigan bo‘lsa, kichik kanalizatsiya tizimi 
jihozlanishi mumkin. Bunday tozalash va zararsizlantirish turi hosil bo‘ladigan suyuq chiqindilarni 
obektdan uzoqroqda maxsus tashkil etilgan maydonlarda tuproq orqali tozalash yoki kichik tozalash 
moslamalari orqali amalga oshirilishi mumkin, bu inshootlarning qudrati 25—100 m
3
tengdir. 
Texnik vositalardan va tibbiy jarayonlardan to‘g‘ri foydalanilgan hamda to‘g‘ri tashkillashtirilgan 
tozalash tizimida kanalizatsiya chiqindi suvlarini tozalangandan so‘ng suv manbalariga qo‘shib 
yuborilishi yoki maxsus obektlar bo‘lsa shu suvdan qayta foydalanish imkoniyati yaratiladi. Aholi 
yashash joylarini qattiq chiqindilardan tozalash (axlatlar) ham etarli darajada murakkab jarayondir. 
Axlatlarni zararsizlantirishdagi ananaviy usul - axlat to‘plash joylari va keyinchalik ularni ko‘mish 
usuli hisoblanadi (axlatlarni tuproq usulida zararsizlantirish), ammo hozirgi kunda axlatlarni 
biotermik usulda zararsizlantirish ham mavjud bo‘lib, axlatlar maxsus kameralarga joylashtiriladi, 
natijada axlat o‘z-o‘zidan qizib, uning harorati 50-70 °C gacha ko‘tariladi. Bunday sharoitda axlat 
tarkibidagi oqsil va organik birikmalar aerobli sharoitda parchalanib go‘ngga aylanadi, 
mikroorganizmlar, ayniqsa patogen mikroblar, gelmentlar va ularning tuxumlari o‘ladi.