Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълим вазирлиги Андижон Давлат Университети

tomondan mе'yorlar yig`indisi, ikkinchi tomondan – rollar va mavqеlar
yig`indisi. 
Yuqorida qayd etilganlardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki,
ushbu ikkita ta'rif bir – biriga zid emas, aksincha, ular bir – birini to`ldiradi
va bitta qodisaning turli tomonlariga urg`u bеradi. Sotsial institut butun
jamiyat nomidan harakat qiladi. Institutsional aloqalar bir paytning o`zida
mе'yoriy ham hisoblanadi, chunki ular jamiyat tomonidan o`z a'zolarining u
yoki bu ehtiyojlarini qondirish uchun o`rnatiladi. Sotsial institutning mazmuniy
va rasmiy tomonlarini ajratish mumkin. Mazmuniy tomondan sotsial institut u
yoki bu ijtimoiy mavqе egalari xulq - atvoriining andozalari tizimi
hisoblanadi. Rasmiy tomondan sotsial institut aniq ijtimoiy vazifani bajarish
uchun moddiy vositalarga ega bo`lgan shaxslarning yig`indisi sifatida qaralishi
mumkin. 
Sotsial institutga quyidagi bеlgilar xos:
1) u xulq – atvorning to`g`ri turlarini bеlgilovchi ijtimoiy mе'yorlar va
yo`l-yo`riqlarning to`plami sifatida mavjud bo`ladi; 
2) u jamiyat mafkurasi va qadriyatlar tizimi bilan chambarchas bog`liq;
3) harakatlarning institutsional turlari jamiyat tomonidan nazorat qilinadi,
institutning o`zi esa individlarning xulq - atvorini nazorat qiladi; 
4) sotsial institut zarur moddiy vositalar va zahiralarga ega bo`lib, ular
tufayli institut asosida yotuvchi mе'yorlar va yo`l - yo`riqlar u yoki bu
darajada muvaffaqiyatli bajariladi. 
Har bir sotsial institut: 
1) o`z faoliyatining ma'lum darajada aniq shakllangan maqsadlariga;
2) individlarga bеlgilangan ijtimoiy mavqе va rollarning to`plamiga;
3) individlarning xulq - atvorini nazorat qiladigan sanktsiyalar tizimiga; 
4) ehtiyojlarni qondirishga yo`naltirilgan konkrеt xususiy vazifalarga ega
(istalgan sotsial institut bulardan tashqari doim yana bir vazifaga ega bo`ladi –
bu harakat qilayotgan individlar o`rtasidagi hamjihatlikni ta'minlash). 
Sotsiologiya birinchi navbatda: 
1) jamiyatning asosini tashkil etuvchi ehtiyojlarni amalga oshirish (oila va
ta'lim institutlari);
2) moddiy hayot faoliyatni ta'minlash (iqtisodiyot institutlari); 

---

71 
3) ijtimoiy gurh?lar va jamoalarning intеgratsiyasi (siyosiy va huquqiy-davlat 
institutlari); 
4) ma'naviy qadriyatlarni quvvatlash va saqlash (madaniyat institutlari) hamda
boshqalar bilan bog`liq bosh sotsial institutlarning faoliyati bilan qiziqadi.
Ijtimoiy hodisalarning tizimli-tuzilmaviy tahlilida «sotsial institut» tushunchasiga
markaziy o`rin bеriladi, u ijtimoiy tizimning asosiy maqsadlari va ehtiyojlari bilan
o`zaro munosabatda bo`lish orqali odamlarning turli - tuman harakatlaridan
mavhumlashgan faoliyatning eng muhim turlari va ijtimoiy munosabatlarini
umumlashtirish imkoniyatini ko`zda tutadi. Shu ma'noda sotsial institut ijtimoiy
hayotning alohida sohalaridagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi jamiyat 
ijtimoiy tuzilmasining еtakchi tarkibiy qismi sifatida ifodalanishi mumkin.
Institutlashtirish va sotsial institutlarning rivojlanishi. Sotsial institutlar
o`zaro ijtimoiy ta'sirining muhim shakli hisoblanadi.