1-мавзу Ахлоқшунослик фанининг тадқиқот доираси, мақсади ва вазифалари.Ўрта асрлар мусулмон шарқи, янги давр Европа ахлоқшунослиги. Режа

Виждон категорияси 
Виждон термини дастлаб стоикларда вужудга келган.
Виждон – инсоннинг ўз хулқини муайян ахлоқ меъёрлари нуқтаи 
назардан туриб ахлоқий баҳолаши ва назорат қилиши, ўз хатти-
ҳаракатларини ва бу хатти-ҳаракатларга боғлиқ бўлган хис-туйғуларни, 
кечинмаларни ўзи таҳлил қилишидир. Виждонга қисқача қилиб лузумий 
нарса олдидаги масулият хисси деб таъриф бериш мумкин. 
Виждон ҳар бир инсоннинг ичкий, қалбий, ҳаками деб ҳам юритилади.
Виждоннинг табиати ҳақидаги масала азалдан мутафаккирларни 
қизиқтириб келади. Виждон нима, у ҳамиша ҳам мавжуд эдими, бу тушунча 
фақат инсонгагина хосми, ҳамма кишиларда ҳам виждон бир хилми, 
виждонни тарбиялаш лозимми, бу ҳодиса абадий яшайдими? Бу саволларга 
философлар турлича жавоб бердилар. Платондан бошлаб, виждонни ғоялар 
дунёсига мансуб дейдилар. Уларнинг фикрича,виждоннинг манбаи реал 
оламга боғлиқ бўлмаган абсолют руҳда, ғоялар дунёсида бўлиши мумкин. 
Бошқа ахлоқий категориялар сингари виждон ҳам барча давр 
мутафаккирлари томонидан нимаси биландир “абадий”, “ўзгармас” деб эьлон 
қилинди. Кант виждон ўз ҳолича вужудга келмаган сергаклантирувчи туғма 
руҳий кучдир, деб ҳисоблайди. “Бизнинг руҳимизда яшовчи қонун виждон 
деб аталади, - деган эди Кант. - Шахс яшаш шароитидан қатъий назар ўзида 
виждон хиссини қандайдир ҳосил қилинадиган, эгаллаб олинадиган нарса 
эмас, ахлоқий мавжудот бўлган ҳар бир инсонда худонинг вакили сифатида 
виждон туғма мавжуд бўлади ва у бизнинг ичимизда туриб ҳукм чиқаради”. 
Кант назарида виждон туйғуси келиб чиқиши жиҳатдан априор ҳарактерга 
эга. 
Виждон категориясига катта аҳамият берган Гегель Кантдан фарқли 
ўлароқ, уни объектив руҳнинг маҳсули дейди. У биринчи марта виждонни 
муайян жамиятда мавжуд ахлоққа боғлиқ эканлиги нуқтаи назаридан 
ўрганишга ҳаракат қилди, бунда у инсоннинг ҳақиқий ва формал виждонини 
бир-биридан фарқлади. Ҳақиқий виждон жамият ахлоқига тўла мос келади ва 
унинг моҳиятини ўзида ифода этади, формал виждон эса ўта индивидуал 
бўлганлигидан жамият ахлоқига мос келмаслиги ва қарама-қарши келиши 
ҳам мумкин; фақат ҳақиқий виждонгина ахлоқийдир, деган эди Гегель. 
Гегелнинг виждон проблемасига ёндашишини, унинг бу масала юзасидан 
Кант ва Фихтелардан кескин танқид қилганлигига юксак баҳо бердилар. 
Лекин Гегель бундан нари бормади. У умуман аҳлоқни ғоя сифатида талқин 

---

47 
этиб реал муносабатларни соҳталштирган холга, муносабатларни 
сохталаштиришган ҳолда виждон категориясини ўзича тушунтирди.