Боҳодир эшов

қўшбеги
ва 
меҳтар
ҳисобланган. 
Қўшбеги мамлакатнинг жанубий қисмидан солиқ йиғиш билан шуғулланса ва 
бошқарса, меҳтар мамлакатнинг шимолий қисмига мутасадди бўлган ва 
асосан молия ишлари билан шуғулланган. 
Девонбеги – давлат девонхонасини (канцеляриясини) бошқарган. 
Мансабдорларга вазифаларнинг бўлиб берилиши шартли равишда 
мавжуд бўлиб, аслида эса хоннинг хохишига боғлиқ бўлган. Масалан: Бош 
вазир лавозимини гоҳ қўшбеги, гоҳ меҳтар ва гоҳ девонбеги эгаллаган. 
Маъмурий-ҳудудий жиҳатдан Хива хонлиги йигирмата бекликка ва 
иккита ноибликка бўлинган. Бекликларни ҳокимлар, ноибликларни ноиблар 
бошқарганлар. 
Хонликнинг пойтахти Хива ва унинг атрофидаги туманлар алоҳида 
округни ташкил қилган ва уларни хоннинг ўзи бошқарган. Суд ҳокимияти 
бутунлай мусулмон руҳонийлари қўлида бўлган. 
1873 йилдаги битимга мувофиқ Хива хонлигида суд ҳокимияти хон 
қўлига топширилган. Унинг муовини олий судья (қози калон) ва қози аскар 
бўлган. 
Жойларда суд ҳокимияти қозилар қўлида бўлган. Шаҳарлар ва 
бекликларда иккита қози бўлган. Бири суд ишларини муҳокама қилса, 
иккинчиси, яъни қози-раис мусулмон шариати қоидаларининг бажарилишини 
назорат қилган. 
Кўчманчи аҳоли – қозоқлар ва қорақалпоқлар ўртасида суд ишлари 
оқсоқоллар
ѐки 
оқсоқоллар кенгаши
томонидан 
урф-одат
бўйича, 
туркманларда қавлиѐт, қозоқ ва қорақалпоқларда 
одат
асосида муҳокама 
қилинган. Баъзи ҳолларда кўчманчи аҳолига нисбатан суд ишларини ҳам 
мансабдорлар кўрганлар. 
Олий босқич суд органини қози калон бошқарган, унинг ваколатига 
ҳукумат жиноий, фуқаро ишларини муҳокама қилиш кирган. Бундан ташқари 

---

391 
у яна хонлик пойтахти Хива шаҳрида аҳоли томонидан содир этилган жиноий 
ва фуқаро ишларини ҳам кўрган. 
Ўлим жазосига маҳкум этилиши мумкин бўлган барча жиноий ишларни 
ҳам қозикалон муҳокама қилган. Рус аҳолисига алоқадор ишларни рус 
жиноий ва фуқаровий судлари кўрган. Суд процесси айблов хусусиятига эга 
бўлган. Ҳар қандай иш жабрдийданинг аризасига биноаан қўзғатилган. 
Оммавий айблов процесси мавжуд бўлмаган. 
Судлов ишлари оғзаки олиб борилган, ҳеч қандай қайднома (мажлис 
баѐнномаси) ѐки ѐзув асосида олиб борилмаган. Иш ошкора тарзда муҳокама 
қилинган. Ҳукм, одатда, қози томонидан ўша мажлиснинг ўзидаѐқ ўқилган.