Qarshi muhandislik iqtisodiyot institui neft va gaz fakulteti «texnologik mashinalar va jihozlar» kafedrasi

OG‘IRLIК КUCHI TA’SIRIDA CHO‘КTIRISH 
Cho‘ktirish usuli suspenziya, emulsiya va changli gazlarni ajratish uchun 
ishlatiladi. Cho‘ktirish tezligi kichik bo‘lgani sababli, bu usul asosan turli jinsli 
sistemalarni birlamchi ajratish uchun qo‘llaniladi. Cho‘ktirish jarayoni changli 
gazlar, suspenziya va emulsiyalar tarkibidagi mayda qattiq zarrachalarning 
og‘irlik kuchi ta’sirida uskuna tubiga cho‘kishiga asoslangan. Og‘irlik kuchi 
ta’sirida cho‘ktirish jarayoni tindiruvchi uskunalarda olib boriladi. 
Cho‘kish tezligini aniqlash. 
Buning uchun alohida olingan sharsimon 
qattiq zarrachaning suyuqlik muhitida erkin cho‘kishini tekshiramiz. Bunda 
zarrachaga og‘irlik kuchi G, ko‘tarish kuchi A va muhitning qarshilik kuchi R 
ta’sir qiladi (3-rasm). Cho‘kish jarayonining harakatlantiruvchi kuchi rolini 
og‘irlik va ko‘tarish kuchlari o‘rtasidagi farq, ya’ni zarrachaning suyuqlikdagi 
og‘irligi bajaradi: 
P=G-A=
6
3
d

g (

q 
–

m
), 
(2) 
Muhitning qarshiligi R zarracha yo‘nalishiga qarama-qarshi bo‘lib, 
ishqalanish va inersiya kuchlaridan tarkib topgan. Laminar oqimda ishqalanish 
kuchlari inersiya kuchlariga nisbatan katta bo‘ladi. Stoks qonuniga ko‘ra, 
laminar rejimda sharsimon zarrachaning cho‘kishida muhitning qarshilik kuchi 
R quyidagi tenglama bilan topiladi: 
R = 3 πdμW
e
, 
(3) 
bu yerda, μ – muhitning dinamik qovushoqligi, Pa·s; W
e
– zarrachaning erkin 
cho‘kish tezligi, m/s. 
3-rasm.
Cho‘kayotgan zarrachaga ta'sir qilayotgan kuchlar: 
G – og‘irlik kuchi; A-ko‘tarish kuchi; R-qarshilik kuchi; W
e
-zarrachining erkin cho‘kish 
tezligi. 
A 
W
e 
G 
R 

---

138 
Cho‘kayotgan zarracha dastlab tezroq cho‘kadi, bir oz vaqt o‘tgach, 
muhitning qarshilik kuchi harakatlantiruvchi kuchga tenglashganda, o‘zgarmas 
tezlik bilan bir xilda cho‘ka boshlaydi. Shu o‘zgarmas tezlik cho‘kish tezligi 
deyiladi. 
Demak, zarracha o‘zgarmas tezlikka ega bo‘lganda P=R bo‘lib qoladi. P 
va R ning qiymatlarini tenglashtirib quyidagilarni olamiz: 
6
3
d

g (

q -

m
) = 3 πdμW
e
, 
bu yerdan cho‘kish tezligi 
W
e 
= 



18
)
(
2
м
к
g
d

.
(4) 
(4) ifoda Stoks tenglamasi deb yuritiladi va Re≤2 bo‘lganda ishlatiladi. 
-rasmda qattiq sharsimon zarrachaning suyuqlikdagi harakati ko‘rsatilgan. 
Tezlik va zarrachaning o‘lchami kichik bo‘lganda yoki muhitning qovushoqligi 
katta bo‘lganda, zarracha suyuqlikning chegara qatlami bilan qoplangan bo‘ladi, 
bunday holatda oqim zarrachani silliq aylanib o‘tadi (4-rasm, a). Laminar 
rejimda oqimning energiyasi asosan ishqalanish qarshiligini yengishga 
sarflanadi. Oqimning turbulentligi ortishi bilan (masalan, jism harakati 
tezligining ko‘payishi) inersiya kuchlarining ta’siri sezila boshlaydi. Ushbu 
kuchlar ta’sirida qattiq zarracha yuzasidagi chegara qatlam buziladi, oqibat 
natijada zarrachaning orqa tomoni atrofida tartibsiz mahalliy uyurmalar paydo 
bo‘ladi (4-rasm, b). Reynolds mezoni ma’lum qiymatlarga ega bo‘lgandan 
so‘ng, ya’ni rivojlangan turbulent rejimda (4-rasm, d) ishqalanish qarshiligini 
hisobga olmasa ham bo‘ladi, chunki bunda asosiy kuchni zarrachaning old 
tomonidagi qarshilik tashkil etadi. Bunday sharoitda avtomodel rejimi 
boshlanadi. Rivojlangan turbulent (yoki avtomodel) rejimda muhitning qarshilik 
koeffitsiyenti o‘zgarmas bo‘ladi (ξ=0,44=const).