10- mavzu Tuproqning suv rejimi

10- mavzu Tuproqning suv rejimi

Talabalarga harxil tabiiy - tarixiy sharoitda shakllangan asosiy tuproq tiplarining, tipchalarini suv rejimi, balansi, uni turlari hamla boshsarish yo‘llari, ahamiyati to‘g‘risida bilim berish hisoblanadi.

Tuproqda suvning harakatini ko‘rsatuvchi hodisalar majmuasi, ya’ni tuproqqa suvni tushishi va uning sarflanishi uning suv rejimi, miqdori jihatdan ifodalanishi esa tuproqning suv balansi deb.ataladi. Tuproqning suv balansi deganda ma’lum vaqt ichida suv jamg‘armasining o‘zgarishi, tuproqqa keladigan suvning tushishi va sarflanishi tushiniladi. Namlik manbai asosan yog‘inlardir. Nam jamgarmasining havodagi bug‘simon namlar kondensatsiyasi xisobiga to‘ldirilishi ikkinchi darajali axamiyatga ega, Sizot suvi yuza joylashgan rayonlarda sizot suvidan ko‘tariladigan kapillyar namlik — tuproqdagi namning muxim manbai xisoblanadi. Sug‘oriladigan dexqonchilik sharoitida esa tuprokning namligi beriladigan suv hisobiga to‘ldiriladi.
Tuproqdagi suv balansi G.N.Vnsotskiy bo‘yicha, quyidagi elementlardan tashkil topadi.
Suvning kelish manbalari
1.YOg‘inlar (yomg‘ir va qor).
2.Bug‘simon suvlarning tuproqdagi kondensatsiyasi.
Z.SHamol yordamida chetdan olib kelingan qorlar.
4.Tuprog‘ yuzasidan (chetdan) suvlarning kelishi.
5,Grunt suvlaridan kelgan oqimlar.
Sarflanishi
1.O‘rmon qiyi, o‘lik qoldiqlarni yog‘inlar bilan xo‘llanishi.
2.SHamol yordamida chetga olib ketilgan qorlar.
Z.Suvning tuproqdan parlanishi.
4.Transpiratsiya.
5.Sizot suv tushgan suv.
Sug‘oriladigan erlar uchun kelish manba’lariga sug‘orilganda beriladigan suv miqdori ham kushiladi. Suv balansi yil sayin o‘zgarib turadi.
G.N.Visotskiy bu ko‘rsatkichni e’tiborga olib, tuprok, qatlamlarida doimiy muz qatlamining mavjudligi yoki yo‘kligi, butun yil davomida tuproqning qaysi qalinlikdagi qatlami suv bilan band bo‘lishi hamda suvning bu transformatsiyasida pastga oquvchi yoki yuqoriga ko‘tariluvchi suvlarning qaysi biri ustun bo‘lishi, suvning kirimi va sarfiga qarab tuproq suv rejimining to‘rtta asosiy tipini anikladi; Bular yuviladigan, davriy yuviladigan, yuvilmaydigan va terlaydigan suvlar. A.ARode suv rejimi klassifikatsiyasini yanada rivojlantirib, unga muzlagan suv rejimi va irrigatsion suv rejimi tiplarini qo‘shdi. Muzlagan suv rejimi shimoliy sovuq oblastlar tuprokdariga xosdir. Muzlagan qatlamning yozda uncha chuqur erimasligi, suv o‘tkazuvchanligini va yoz davrida temperaturaning pastligi va yog‘ingarchilikning ko‘pligi, bug‘lanish va desuksiyaning kamligi tufayli tuproq yil bo‘yi juda nam bo‘lib turadi. Yil davomida tuproq — gruntning atigi 0,4 — 0,6 m qatlami suv almashinishi bilan band bo‘ladi. YUviladigan suv rejimi o‘rmonzor oblastlariga xosdir, bu erda yog‘in miqdori bug‘lanishiga qaraganda xosdir, bu erda yog‘in miqdori sernam bo‘ladi, bu esa nurash va tuproq payxon bo‘lish protsessnda vujudga keladi harakatchan maxsulotlarning ustki gorizontlardan pastga yuvilib tushishi sababchi bo‘ladi. Bu rejimda tuproq —gruntning juda katta katlamida yog‘in —gochin suvining transformatsiyasi kuzatiladi. Xarakterli tomoni shuki, tuproqning vertikal profilida bir yil emas, balki ko‘p yillar davomida pastga oquvchi suvlar ustunlik qiladi. Tuproq qatlamidagi namlik ko‘rsatkichi uning yuqori qismida o‘simliklarni so‘lish namligi darajasiga yaqin kelmaydi. Bu suv rejimi o‘ziga xos tuproq tipini — gyudzol yoki podzollashgan tuproqlarning shakllanitida eng asosiy omil xisoblanadi.
Davriy yuviladigan suv rejimi o‘rmon - dasht va dashtlardagi tekisliklarning past erlaridagi ishqorsizlangan qora tuproqlar, o‘tloqi tuproq va o‘tloqi kashtan tuproqlar uchun xarakterlidir. Bu rejimda tuproq, bahorda va yozning birinchi yarmida qor va yomg‘ir suvlari shuningdek, atrofdagi balandliklardan oqib kelgan suvlar chuqur namlanadi. Er betidagi suvlar ko‘pincha sizot suvlarga borib qo‘shiladi va davriy ravishda guproqning chuqur qisminigina ishqorsizlantiradi. Qurg‘oqchil issiq oylarda suv ko‘tariladi. Bu suv rejimida ham sizot suvlari chuqurligigacha bo‘lgan qatlam ishtirok etadi. Tuproq vortikal namlik ko‘rsatkichi to‘la nam sig‘imi darajasidan o‘simlikni so‘lish namligi ko‘rsatkichi o‘rtasida tebranib turadi. Umuman olganda kuz, qish, bahor fasllarida to‘plangan suv jamg‘armasi madaniy o‘simliklarni vegetatsiyasi davomida etarli miqdorda suv bilan ta’minlaydi.
YUvilmaydigan suv rejimida dasht, quruq dasht va cho‘l zonalaridagn sizot suvlar chuqurda joylashgan xamda ularning tuprog‘i quruk iqlimli tuproqlarga xosdir. Bu suv rejimida tuproq katlami boshdan oyoq namlanmaydi. Tuproqlar yog‘in miqdoriga qarab, cho‘llarda 10 — 40 sm dan bo‘z tuproqli zonada! — 2 m gacha va k,ora tuproqli zonada 2 — 4 m gacha namlanadi. Umuman bu suv rejimida qatnashgan suvlar sizot suvlari bilan birlashmaydi.
YOg‘in sochin miqdori kam bo‘lganligi sababli tuproq ustki qatlami (1 — 1,5 m) suv almashininishi bilan band bo‘ladi. Namlik ko‘rsatkichi DNS dan O‘SN o‘rtasida tebranib turadi. O‘SN bilan xarakterlanadigan qatlam 0 — 40 sm ni tashkil etib, odatda yoz oylarida (iyun — avgust) kuzatiladi. Tabiiy nam bilan mazkur maydonlar ta’minlagan, Bu maydonlarda qurroqchilik xavfi kutiladi.
Terlaydigan suv rejimi sizot suvlari yuza joylashgan tuproqlarga xosdir. Bunda yog‘in —sochin va sizot suvlari asosiy manba hisoblanadi. Sizot suvi muttasil yuza joylashganda tuproq hamma vaqt nam holda turadi, birmuncha chuqurroq joylashganda esa, sizot suvi yuzada bo‘lgan davrdagina kapillyarlar orkali nam kelib turadi. Sizot suv pasayganda kapillyarlardan nam butunlay ko‘tarilmay qo‘yadi yoki juda kam ko‘tariladi tuproq ma’lum chuqurlikkacha qurub qoladi. Bu suv rejimida bug‘lanish va transpiratsiyaga yog‘in suvidan ko‘ra ko‘proq suv sarf bo‘ladi. Mazkur maydonlar tabiiy namlik bilan juda past darajada ta’minlangan bo‘ladi. SHuning uchun ham tuproqdagi namlik ko‘rsatkichi asosan sizot suvlaridan keladigan kapillyar suvlar hisobiga o‘zgarib boradi. Bordi—yu sizot suvi chuqur joylashgan bo‘lsa tuproqning namligi O‘SN darajasidan xam pastga tushib, MG ko‘rsatkichiga yaqin kelib qoladi. Bunday sharoitda tuproq qurg‘oqchiligi vujudga keladi.