Н. А. Самиғов, Ф. Д. Жўраева, Сайдуллаев А. Б

 
3 Қатронли боғловчи моддалар 
Қатронлар тошкўмир ва қўнғир кўмир, ёнувчи сланецлар, торф, ёғоч 
каби қаттиқ ёқилғиларни ҳавосиз муҳитда қиздириш натижасида ҳосил 
бўлади. Қатрон қора-жигар ранг қуюқ қовушоқ модда бўлиб, ҳарорат 
таъсирида юмшаш хусусиятига эга. 
Қурилиш 
материаллари 
олишда 
кўпинча 
тошкўмир 
қатрони 
ишлатилади. Тошкўмир қатрони қора металлургия саноати учун зарур бўлган 
кокс ёқилғиси олишда қўшимча маҳсулот сифатида ҳосил бўлади. Кокс кимё 
заводларида 1т тошкўмир қайта ишланганда 700-750 кг кокс, 300-350 м
3
кокс 
гази, 30-40 кг хом қатрон ва бошқа моддалар ҳосил бўлади. Тошкўмир 
қатронлари қуйидаги турларга бўлинади: хом тошкўмир қатрони, хайдалган 
қатрон, пек ва таркибланган (аралаш) қатронлар. 
Ҳом тошкўмир қатрони икки хил бўлади: а) 500-600
0
С ҳароратда ярим 
коксланиш жараёнида ҳосил бўлган паст ҳароратли қатрон; Унинг зичлиги 
0,85-1г

см
3
, ранги тўқ-қўнғир. б) 1000-1300
0
С ҳароратда кокс олиш 
жараёнида ҳосил бўлган қатрон. Унинг зичлиги 1,12-1,23 г

см
3
, юмшаш 

---

393 
ЎУМ 2020 йил “Қурилиш материаллари ва буюмлари” Н.А.Самиғов, Ф.Д.Жураева, Сайдуллаев А.Б. 
ҳарорати 40-70
0
С, ранги қора суюқлик ёки қаттиқ-қовушоқ моддадир. 
Ҳайдалган қатрон (тошкўмир смоласи) паст ҳароратда олинган хом 
смолани фракциялаш усули билан лигроин ва керосин фракцияларини 
ажратиб олиш натижасида ҳосил бўлади. У қовушоқлиги ва хоссалари 
жихатидан юқори ҳароратда ҳосил бўлган қатронга яқинлашади. 
Пек хом тошкўмир смоласини ҳайдаганда ҳосил бўладиган қолдиқ 
маҳсулотдир. Ҳайдаш жараёнида қуйидаги моддалар ҳосил бўлади: енгил 
мойлар (180
0
С), фенолли фракциялар (180-210
0
С), нафталинли фракциялар 
(210-230
0
С), антрацен мойи (360
0
С гача). Пек қора рангли мўрт модда бўлиб, 
зичлиги 1,25-1,28 г

см
3
, таркибида юқори молекулали углеводород 
бирикмалари ва 8-30% эркин холдаги углерод бўлади. 
Таркибли (аралашма) қатронлар пеклар ва қатрон мойлари (антрацен 
мойи ва бошқалар) ёки сувсизлантирилган хом қатронлар билан 
аралаштирилиб олинади. Уларнинг қовушоқлигини ва юмшаш ҳароратини 
пек ва мойлар нисбатини ўзгартириб бошқариш мумкин. 
Қатронлар таркиби ароматик қатордаги углеводородлардан иборатдир. 
Тошкўмир қатрони таркиби қаттиқ (эримайдиган моддалар), қаттиқ 
эримайдиган қатрон смоласи (битум таркибидаги асфалтенлар сингари) ва 
қовушоқ смолалар, суюқ қатрон мойидан иборат. 
Қатроннинг хоссалари мойлар, смолалар ва қаттиқ ҳолдаги ташкил 
этувчиларнинг нисбатига боғлиқ бўлади.