Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Álipbeni oqıtıwdıń ekinshi basqıshı 
Bul dáwirdiń ózine tán bolǵan tiykarǵı ózgeshelikleri tómendegilerden 
ibarat: 
1. Álipbeni oqıtıwdıń birinshi dáwirinde juwan dawıslı sesler hám ashıq, 
anıq aytılatuǵın dawıssız seslerden quralǵan ashıq, tuyıq, qamaw buwınlı sóz, 
buwınlardı oqıp, jazıp úyrengen bolsa, endi bul basqıshta jińishke dawıslılar, 
ótilgen dawıssızlar hám jańadan
p, y, j, w, n, h, q, g
dawıssızlarınan quralǵan sóz - 
buwınlardı oqıp úyrenedi. 
2. Birinshi basqıshta aytılıwı menen esitiliwinde ózgesheligi joq sóz, 

---

99
buwınlardı oqıǵan bolsa, bunda jińishke buwınlar menen de islesedi, ayırım 
esitiliwinde ayırmashılıǵı bar sesler ústinde de jumıs islenedi. 
3. Burın bir, eki buwınlı sózler ústinde islesken bolsa, endi úsh, tórt buwınlı 
sózler menen de islesedi. 
Az da bolsa oqıw tájiriybesiniń toplanıwına baylanıslı, burınǵı 
úyrengenlerin endi úyrenetuǵın sesleri menen aralas qollanıw, olardı bir-birine 
salıstırıp kóriw, úyrengenleriniń tiykarında endi úyrenetuǵın seslerin qollanıw, 
almastırıp qollanıw arqalı olardaǵı ayırmashılıqlarǵa tez túsinip baradı. Bul ushın 
muǵallim dáslep úyreniwge tiyisli sesti tanıstıradı.
Oqıwshılar dáslepki dáwirlerde úsh sesten turatuǵın buwınlardı oqıwǵa 
qıynaladı. Eki háripli buwınlardı oqıp úyrengennen keyin úsh háripli buwındı bólip 
oqıwǵa tırısadı. Sonlıqtan muǵallim qadaǵalay otırıp, bulardıń tutas aytılıwına 
kónliktirip jiberiwi kerek. Bul ushın úyrengen buwınların tiykar etip alıp, soǵan 
úylestirip oqıwdı basshılıqqa alıwi lazım. Mısalı, 
ma-la, mal; ora, o-raq; alma, al-
mas; sama, sa-mal
h.t.b. 
a) ashıq buwınlı sózge dawıssız sesti qosıp oqıtıw: 
ba-bar, pa-pal, bo-bol, 
po-pol, bu-bul, pu-pul
t.b. 
b) tuyıq buwınnıń aldına dawıssız sesti qosıp oqıtıw. Mısalı: 
ol-mol, al-tal, 
ur-nur
t.b. Bunday jaǵdayda oqıwshılardıń tuyıq buwın ústinde alǵan kónlikpeleri 
járdem etedi. 
v) buwınnan turatuǵın sózlerdi alıp, onıń aldındaǵı yamasa aqırındaǵı 
dawıssızlardı almastırıp, basqa buwınnan turatuǵın sózlerdi dúzdirip, olardıń 
usaslıǵına qaray oqıtıp úyretiw. Mısalı: 
pal-sal, mal-tal, bar-qar, tay-say
t.b. 
g) buwınnan turatuǵın sózlerdiń ortasındaǵı dawıslı sestin almastırıp 
oqıtıwǵa shınıqtırıw. Bunday jaǵdayda dawıslını pátlirek ayttırıp oqıtıw. Mısalı: 
say-soy, tay-toy, suw-saw, tes-tis, kól-kel, kun-tún
h.t.b. 
d) ashıq yamasa qamaw buwın sózlerdiń aldıńǵı yamasa keyingi háribin 
ózgertir oqıtıw. Mısalı: 
mal, sal, qal, tal, pal, bar, bas, bat
h.t.b. 

---

100
Bul dáwirde úyreniletuǵın háripler hár qıylı sózler menen qosılıp 
úyretiletuǵın bolǵanlıqtan, sózlerdiń mánisine kóbirek itibar berip, oqıwshılardıń 
olardıń mánisine túsinip barıwına járdem etip otırıw dárkár. 
Qaysı dáwirde oqıtıp atırǵanımızda da salıstırıw, analiz-sintez usılın 
belsene qollanıp otırıwımız tiyis. Birinshi dáwirdegidey bul dáwirde de 
oqıwshılardıń til baylıǵına ayrıqsha kewil bólinedi, sabaq tek kórsetpelilik penen 
ǵana jaqsı nátiyjelilikke erise aladı. Sonday-aq bul dáwirdiń ózgesheliginiń biri - 
baylanıslı sózler ústinde de jumıs islep otırıwǵa tuwra keledi. Sonlıqtan, bul 
dáwirde kóbinese baylanıslı sóylew, sorawlarǵa baylanıslı juwap beriw, qısqa 
mazmundaǵı tekstlerdı sóylep beriw jaǵına kóbirek itibar berip, oqıw kónlikpesi 
menen til baylıǵınıń, oy-órisiniń rawajlanıwına ǵamxorlıq jasap otırıwımız benen, 
oqıwshılardıń dıqqatın, intasın,talap hám iskerligin tárbiyalap ta barıwımız lazım.
Háriplerdi ótiwdiń ekinshi basqıshında jińishke dawıslı sesler menen 
dawıssız seslerdiń birigiwinen jasalǵan jińishke buwınlı sózlerdiń oqılıwı hám 
jazılıwı úyretiledi. Eger usı waqıtqa shekem balalar tek juwan buwınlı sózler 
menen tanısıp dawıssız seslerdiń juwan dawıslı seslerdiń ıńǵayı menen juwan 
aytılıwın ózlestirse, endi dawıssız seslerdiń jeńishke dawıslı sesler menen birigip, 
jeńishke aytılıwın úyrenedi. Álbette, burın dawıssızlardı juwan aytıp úyrenip 
qalǵan balalar buǵan birden kónligip kete qoymaydı. Sonlıqtan olardı jeńishke 
ayttırıp úyretiwde biraz qıyınshılıqlarǵa ushırasadı. Álbette balalardıń kúndelikli 
sóylew tilinde jeńishke buwınlı sózler kóp gezlesedi. Biraq ol sózlerdi balalar 
tezlestirilgen halda ayta beredi. Mısalı