Jumasheva G. X. ÁLipbeni oqíTÍw metodikasí

Álipbeni oqıtıwdıń birinshi basqıshı 
Álipbeni oqıtıwdıń birinshi basqıshı háriplerdi ótiw, buwınlardı oqıw-
jazıwdı úyretiwden baslanadı. Al qaraqalpaq tilinde kóplegen sózler juwan hám 
jińishke buwınlı bolıp keledi. Sonıń menen birge aralas buwınlı sózler de jiyi 
ushırasadı. Usılardıń ishinen birgelikli juwan buwınlı sózlerdi birinshi gezekte 
úyretiw metodıkalıq jaqtan durıs boladı. Sebebi juwan buwınlı sózlerdi jińishke 
buwınlı sózlerge qaraǵanda úyretiw jeńilirek boladı. Olardı balalar tez ózlestiredi. 

---

91
Sol sebepli bul basqishta oqıwshılar juwan dawıslı sesler menen dawıssız seslerdiń 
hár túrli juwan buwınlarǵa birigip keliw ózgesheliklerin úyretiw maqsetke 
muwapıq boladı. Solay etip sawat ashıwǵa úyretiwdıń álipbe dáwirinde birinshi 
gezekte juwan dawıslı sesler (háripler) hám sózlerde juwan dawıslı sesler menen 
kóbirek ushırasatuǵın, balalarǵa aytılıwı jeńillew dawıssız sesler (háripler) 
úyretiledi. Juwan dawıslı sesler (háripler) sózde juwan aytılıp, juwan buwınlardıń 
jasalıwına tiykar bolsa, al geypara dawıssız sesler (háripler) buwın hám sózde anıq 
aytılıp qulaqqa ashıq esitiledi. 
Solay etip, álipbeni oqıtıwdıń birinshi basqıshınıń tiykarǵı maqseti - eki 
háripli, tuyıq, ashıq buwınnan turatuǵın sózlerdi yamasa buwınlardı oqıwǵa 
úyretiw. Bunday etip oqıwǵa úyretiw - balalardıń buwınlap, durıs oqıy alıwınıń 
tiykarın saladı. Mısalı: 
at, ash, al,
yamasa
, na, la, ta.
Al sesler menen tanıstırıwda sózlerdi bólip aytıp, qalay esitiliwin analiz-
sintez jasaw arqalı tanıstırıladı. Máselen: sózdiń basında keletuǵın dawıslı sesti 
buwın retinde bólip alıp tanıstırıw
a-na
bunda birinshi buwındı qurap turǵan «
a
» 
sesi ashıq aytılıp, tez, irkinishsiz ayırıp alıwǵa qolaylı jaǵday jasap tur. Sonday-aq, 
eki sesten quralǵan tuyıq buwın sózde de ashıq esitiledi. Mısalı: 
at, ash, al.
Sonıń menen bul jerde seslerdiń ornın almastırıp, olardı bir-biri menen 
salıstırıp úyretiwge de boladı. Mısalı: 
at, ot, on, ol, al.
Al sóz - buwın aqırında kelgen dawıslı seslerdi ayırıp úyretiw qıyın, sebebi 
sóz - buwınnıń basında kelgen dawıssız (
na, la, sha
) ses penen qosılıp aytıladı. Bul 
jerde oqıwshı tek buwın túrinde 
na, la, sha
yamasa tek seslerdi ayırıp alıp ǵana 
qaray aladı. Sonlıqtan bunday buwınlardı dáslepki waqıtları qollanbay, al keyinirek 
tanıstırsa boladı. Bul dáwirde kóbinese sóz, buwınlardaǵı dawıslı seslerdiń ústinde 
kóbirek jumıs islep otırıw kerek. Bul ushın dáslep buwınlar berip, olardı oqıttırıp, 
durıs ayttırıp, olardıń bir-birinen ayırmashılıǵın taptırıp, dawıslını belgiletip 
úyretiledi. Sóz qurastırıp úyretiwge de, háriplerdiń ornın almastırıp oqıttırıp 
úyretiwge de boladı. 

---

92
Bir dawıslı ses penen hár 
qıylı dawıssız seslerdi qosıp 
oqıw 
Háriplerdi almastırıp 
oqıw 
Sózdiń aldına, artına hárip 
qoyıp oqıw 
At 
al 
aw 
ata 
ala 
ana 
na+n 
t+al 
o+ta 
Bul dáwirde muǵallim balalardıń sanalı oqıwına ayırıqsha itibar berip 
barıw talap etiledi. Eger oqıwshı túsinip, yamasa sanalı oqımasa, ol keyingi 
islerinde de kemshilikke jol qoyıp, tómen oqıytuǵınlardıń qatarına qosıladı. 
Ayırım jaǵdayda muǵallim ótilgen háriplerden oqıwshılardıń ózlerine sóz
dúzdirip, ayttırıp úyretiwdi de qollanadı olar tómendegi usıllarda qollanıladı: 
1. Ashıq buwınlardı oqıtıw 
-
ma, la, ta, to, la, mo, bu, tu su, qı, zı, nı
. 
2. Tuyıq buwınlardı oqıtıw 
- at, al, ar, ot, oq, os, ul, uz, uq, ıs, ız, ın. 
3. Qamaw buwınlardı oqıtıw