96
jasalǵan tuyıq
al, or
, qamaw
shar, zat
hám eki ashıq
a-la, ta-ra
buwınlı sózlerdi
jasaydı.
Demek balalar
a,o,u
dawıslı háripler menen
n, l, t, r,w, b, d, s, z, q
dawıssız háripleriniń birigiwi hátiyjesinde jasalǵan tuyıq
al, or
,
at, ot,
qamaw
tar,
bar, tor
eki ashıw
a-ta, a-na, a-la
buwınlı sózlerdi oqıp hám jazıp úyrenedi.
Balalar ashıq buwınlı sózlerdi buwınǵa bólip, durıs oqıwı ushın muǵallim aldın ózi
oqıp beriwi menen birge tómendegi sxemanı paydalansa boladı.
ta ral
a na a man
la nar
Muǵallim kórsetkish tayaǵınıń ushı menen sxemada kórsetilgen sózlerdiń
hámmesine
ortaq
a, o
buwınların kórsetedi, soń ózi buwınlarǵa bóldirip oqıtadı.
Keyin muǵallim usıǵan qarama-qarsı sxemanı qollanadı:
qo qa
ta ra la la
qa ba
bunda ortaq sózlerdiń ekinshi buwını anıq kóriniwi ushın qızıl yamasa kók boyaw
menen ajıratıp kórsetip qoysa boladı. Álbette sxema úlken bolıp taxtada yamasa
diywalda iliwli turadı. Balalar tuyıq, qamaw hám eki ashıq buwınlar menen ǵana
tanısıp
qoymastan, al usı buwınlardıń óz-ara birigiwinen jasalǵan sózlerdi de,
yaǵnıy anıǵıraq etip aytqanda tuyıq-ashıq (
ar-sha, al-sha
), ashıq-qamaw (
a-ral, O-
ral
) hám úsh ashıq (
ta-za-la, ba-la-lar, Ta-za-bay
) buwınlı sózlerdi de oqıp hám
jazıp úyrene baslaydı. Tuyıq-ashıq buwınlı sózlerdi úyretiw ushın muǵallim dáslep
tuyıq buwınlı, soń ashıq buwındı ayırıp oqıtıp aladı da ekewin biriktirip oqıwdı
usınadı, nátiyjede tuyıq ashıq (
or-ta, ar-sha
) buwınlı sózler jasaladı. Ásirese bul
jerde kespe buwınlardan paydalanıw jaqsı nátiyjeler beredi. Mısalı, muǵallim
kubikke kespe háriplerdi jabıstırıp, onı áste aylandırıp sóz jasap oqıydı:
ar-sha, ar-
na, ar-pa, a-nar
h.t.b.
Bul dáwirde qollanılatuǵın usıllardıń biri sózlerdi usaslıǵına
qaray
97
oqıttıriw. Mısalı, balalar
ata
degen sózdi oqıydı deyik, olar
n
háribin biledi, endi
sol
ata
sózindegi ekinshi
t
háribiniń ornına
n
háribin qoyamız
ana.
Balalar bul
sózdi usaslıǵına baylanıslı tez oqıydı hám meńgeredi:
a-ta, a-na, a-la.
Salıstıratuǵın sózlerdiń sesleri (háripleri) birimlep ózgertilip qalǵan sesleri
(háripleri) birdey bolıwı tiyis. Muǵallim sózdiń bir háribin balalarǵa tanıs basqa
hárip penen almastırıp, soń onı (jańa mánili sózdi) olarǵa oqıttıradı. Bul sózdi
balalar usas bolǵanlıǵı ushın tez oqıydı, bunday sózler álipbede kóp ushırasadı.
Úyrenilip atırǵan sesti (háripti) balalar tez ózlestiriwi ushın ishinde sol ses
(hárip) keletuǵın sóz qurastırıw, olardı sózdiń basında, ortasında keltirip aytıw
jaqsı nátiyjeler beredi. Sonlıqtan onı hár bir taza ses (hárip) úyretiw sabaǵında
qollanıp barıw zárúr. Sonıń menen birge taza úyrenilip atırǵan háripti balalar burın
tanıs hárip
penen biriktirip, buwın dúzdirip oqıtıw da balalardıń oqıw
kónlikpeleriniń artıwına jaqsı tásir etedi. Bul ushın buwın tablicasınan paydalansa
boladı. Mısalı, tazadan
o
dawıslı háribi ótilse onı balalar ózleri biletuǵın
t, l
dawıssız háripleri menen biriktirip, buwın hám sóz jasap oqıydı. Tazadan
dúziletuǵın buwınlar eki túrli bolıwı múmkin. 1. Tuyıq buwınlar:
ot, ol
bular hám
buwın, hám sóz. 2. Ashıq buwınlar:
to, lo
ashıq buwınlardı jeke alǵanda tuyıq
buwınlarday sózlik mánige
iye emes, sonlıqtan olardı sóz dizbeginde keltirip
mısallardı balalarǵa yadtan dúzdirip ayttırsa boladı. Usı jerde hár túrli
súwretlerden, didaktikalıq oyınlardan, interaktiv metodlardan h.t.b. paydalanıw
kerek. Mısalı, “Álipbe” sabaqlıǵında tek
to
buwını kórsetilgen (
to-tı
) qustıń
súwreti,
to
buwını kórsetilgen (
top
) toptıń súwreti h.t.b. predmetler menen
islesiwge boladı. Muǵallim bul buwınlar menen “Aqılıy xújim”, “Oylap tap”
oyınların ótkerse boladı.
Bul basqıshta kórgizbeli
qurallar, hár túrli súwretler, súwretli sózler, hár
qıylı buwın hám sóz tablicaları, kespe buwın hám háripler paydalanıladı. Balalarǵa
jaqsı túsinikli bolıwı ushın geyde dawıslı háriplerdi qızıl, al dawıssız háriplerdi kók
reńge boyap tablica islep diywalǵa ilip qoysa júdá jaqsı boladı.
98
Muǵallim birinshi basqıshtıń sońında balalardıń alǵan bilimin esapqa alıp
tekseriw jumısların alıp baradı. Ol ushın hár bir balanıń jeke ózgesheliklerin,
qızıǵıwshılıǵın, uqıbın, yaǵnıy bilimin, sózlik qorın, oqıw hám jazıw kónlikpelerin
hám basqa da táreplerin anıqlap, keyingi waqıtta jumıstı qalay shólkemlestiriw
máselelerin ózine belgilep aladı. Muǵallimniń bunı belgilep, esapqa alıp jazıp
baratuǵın dápteri bolıwı tiyis, onda hár bir balaǵa arnawlı bet ajıratıladı, sol
betlerde balanıń ulıwma sıpatlaması (minez-qulqı, xarakteristikası) jazıp barılıwı
tiyis. Balalardıń sóylew tiliniń rawajlanıwın, sózlerdi hám gáplerdi oqıw, hárip, sóz
hám gáplerdi jazıw kónlikpelerin qáliplestiriwin kúndelikli baqlap barsa, onda
muǵallim kelesi waqıtları jumıstı durıs shólkemlestiriw ilajların hár tárepleme anıq
belgilep ala aladı.
1. Álipbeni oqıtıwdıń birinshi dáwiriniń tiykarǵı maqseti?
2. Buwınlar neshege bólinedi?
3. Ashıq buwın degnimiz ne?
4. Tuyıq buyaınlardı kórsetin?
5. Buwın aqırında kelgen seslerdi qalay úyretemiz?
Do'stlaringiz bilan baham: 
