Book · June 020 citations reads 3,563 author: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 
 
6.2. Loyihani investitsiyalash imkoniyatlari va kapitalni muqobil ishlatish 
variantlari 
 
Investitsiyalarning safarbar etilishi, ko’p jihatdan, loyihalarning yuqori 
samaradorlikka egaligiga asoslanadi. Sababi, bunday investitsiya loyihalari katta 
foyda olish imkonini beradi. Odatda, yuqori foyda olish aksariyat investorlarning 
asosiy maqsadi bo’lganligi bois, bunday loyihalarni moliyalashtirishdan investorlar 
manfaatdor bo’ladilar. Lekin, hamma investorlar ham investitsiya loyihasini 
moliyalashtirishdan avval ularning turli iqtisodiy ko’rsatkichlarini baholaydilar va 
loyihani moliyalashtirish uchun o’zlarining turli xil talablarini qo’yadilar, 
shuningdek, o’z imkoniyatlarini ham hisobga olishga majburlar. Xohish va 
maqsadlarga mos bo’lgan loyihalarning ular tomonidan moliyalashtirishga qabul 
qilinishlari tabiiydir. 
Odatda, barcha investitsiya loyihalari ham bir xil ko’rsatkichlarga ega 

---

120 
bo’lavermaydi. Ayrim ko’rsatkichlar bir loyihada yuqori ijobiy bo’lsa, boshqa 
loyihada esa aksincha bo’lishi mumkin va yana bir ayrim ko’rsatkichlari esa bir 
loyihada boshqa loyihadagiga nisbatan pastroq miqdorga ega bo’lishi mumkin. Bir 
sohaga xos bo’lgan loyihalarning bunday (o’zaro ziddiyatli) ma’lumotlarga ega 
bo’lishi, ular o’rtasidagi raqobatni vujudga keltiradi. Investitsiya qarorlarini qabul 
qilish, ayniqsa, raqobatli investitsiyalar sharoitida birmuncha qiyin vaziyatlarni 
keltirib chiqaradi. 
Investitsiya loyihalari o’rtasidagi raqobat kurashining vujudga kelishi, odatda, 
quyidagi sabablarga asoslanadi: 
1.
Investitsiyalarning eng qisqa fursatda (tez) qoplanishi va yuqori foyda 
keltirishi. 
2.
Investorning kapital byudjeti cheklanganligi. 
Investitsiyalar u yoki bu natijalarga erishish yoki muayyan turdagi cheklangan 
resurslardan foydalanishning muqobil imkoniyatlari ta’minlangan hollarda o’zaro 
ziddiyatli investitsiyalar hisoblanadi va raqobatlashuvchi investitsiyalar deb ataladi. 
Muqobil (o’zaro ziddiyatli) investitsiyalarni taqqoslash esa ular ichidan eng yuqori 
samaralisini aniqlashga va uni ko’zlangan maqsad yo’lida moliyalashtirishga imkon 
beradi. Muqobil loyihalarni o’zaro taqqoslashda, eng avvalo: 
- ishlab chiqarish rejasi va hajmi yoki loyiha quvvatiga; 
- vaqt omiliga; 
- yangi texnika yoki progressiv texnologiya bo’yicha bajariladigan ish (xizmat) 
hajmiga; 
- ishlab chiqarish va mahsulotni iste’mol qilishning ijtimoiy omillariga (atrof-
muhitga ta’sirini ham hisobga olgan holda); 
- moliyaviy ko’rsatkichlarga (baho darajasi, inflyatsiya va kredit uchun foiz 
stavkalari darajalari va shu kabilar) e’tiborni qaratish lozim. 
Investitsiya loyihalarining samaradorligi yuqori ko’rsatkichlar asosida ishlab 
chiqilgan reja (bashorat)larning haqiqiy bajarilishiga bog’liq bo’ladi. Bu 
bashoratlarning hammasi yuqori sifatli, xaridorgir mahsulotlarni ishlab chiqarishga va 
yuqori foyda asosida sotishga qaratilgan bo’ladi. Lekin, loyihalarning texnologik 

---

121 
tarkibi (ishlab chiqarish jarayonining murakkabligi va uzoq davom etishi), loyiha 
quvvatining bosqichma-bosqich o’zlashtirilishi va mahsulotni sotish jarayoni 
kabilarning loyiha samaradorligiga jiddiy ta’sir ko’rsatishini hisobga olish zarur.
Odatda, ob’ektni ishga tushirishning birinchi bosqichining o’zidayoq to’liq 
loyiha quvvatiga erishishni rejalashtirilgan investitsiya loyihalarining aksariyat qismi 
noreal hisoblanadi. Sababi, turli xil texnologik, ishlab chiqarish va tijorat 
qiyinchiliklari oqibatida (sotish hajmining tushib ketishi, xom ashyo va ishchi kuchi 
ta’minotidagi nomuvofiqliklar va shu kabilar) loyihalar ishlab chiqilgan rejalariga 
mos kelmay qolishligi mumkin. Ayniqsa, bunday holat loyiha quvvatining birinchi 
yilining o’zidayoq to’liq o’zlashtirilishi rejalashtirilgan investitsiya loyihalarida 
kuzatilishi mumkin. Chunki,, aksariyat hollarda, mahsulotni ishlab chiqarish va sotish 
ishlarida ayrim muammolar yuzaga kelishi mumkin. Shu sababdan loyiha rejasini 
ishlab chiqishda uni loyihaning to’liq quvvatiga erishishini investitsiya ob’ektini 
ishga tushirgan vaqtning uchinchi-to’rtinchi yillariga kelib, yirik va murakkab 
loyihalarda esa 4-7 yillar ichida o’zlashtirishga moslashtirishga harakat qilinadi. 
Odatda, bunday rejalashtirish soha, loyiha xususiyatlaridan, ishlab chiqarishning 
turlaridan, bozor holatidan kelib chiqib amalga oshiriladi va mahsulotning uzluksiz 
va maksimum imkoniyatlar bilan sotilishiga qaratilgan bo’ladi. Loyihalardagi bu va 
boshqa jihatlar ular ichidan eng samaralisini tanlashda ziddiyatli holatlarni keltirib 
chiqarishi sababli to’g’ri qaror qabul qilish muammosi har doim dolzarb masala 
hisoblanadi. 
Misol.
 
Faraz qilaylik, yirik kompaniya moliyalashtirish uchun bir nechta 
loyihalarni qabul qildi. Biroq u o’zining 130000 ming doll. atrofidagi byudjetidan 
kelib chiqib, eng samarali loyihalarni tanlashi lozim. Taqdim etilgan loyihalar 
quyidagi ko’rsatkichlarni tashkil etadi. 

---

122