“Kasb-hunar ta’limi” jurnaliga 2020 yil uchun obuna davom etmoqda

ПСИХОЛОГИЯ
конс труктив, деструктив; чекланиб қолган 
ҳамда шу туфайли низо келтириб чиқарган 
эҳтиёжлар характерига кўра улар моддий, 
мақомли-ролли (статусно-ролевой) ва маъ
­
навий (руҳий) бўладилар; йўналишига кўра 
горизонтал (ҳамкасблар ўртасида), вертикал 
(бошлиқлар ва қўл остидагилар ўртасида) ва 
аралаш (вертикал ва аралаш низолар энг кўп 
учрайди); вақт параметрита кўра – қисқа 
муддатли ва давомли бўлиши мумкин. 
Низоларнинг давомийлиги ва кескин
­
лик даражасига кўра турлари:
1) жўшқин ва тез (жадал) кечадиган ни
­
золар – қизғин ва эмоционаллилиги, низо 
тарафларининг салбий муносабатларини 
ўта кескин намоён этиши билан фарқланиб, 
оғир хулоса топиши ва фожеали оқибатлар
­
га олиб келиши мумкин. Улар асосида ихти
­
лофдаги кишиларнинг руҳий ҳолати ётади;
2) кескин ва давомли низолар – кўпроқ 
зиддиятлар анча чуқур, барқарор, муроса
­
га келиб бўлмайдиган ёки муросага келиш 
жуда қийин ҳолларда юзага келадилар. Ни
­
золашаётган тарафлар ўз реакция ва ҳара
­
катларини назорат қилади. 
3) яхши ифодаланмаган ва суст кечади
­
ган низолар – кескин бўлмаган зиддиятлар 
учун ёки низонинг фақат бир тарафи фаол
­
лик кўрсатаётган тўқнашувлар учун хос бў
­
либ, бунда иккинчи тараф ўз позициясини 
аниқ белгилашга интилмайди ёки ихтилоф 
жиддийлашувидан қочади;
4) яхши ифодаланмаган ва жадал кеча
­
диган низолар – агар бундай низо муайян 
эпизоддагина рўй берган бўлса, бу ҳолда 
мақбул башорат (прогноз) ҳақида сўз бори
­
ши мумкин. Ундан кейин бу каби низолар 
занжири тизилиб келса, башорат нафақат 
му раккаб, балки нохуш ҳам бўлиши мум
­
кин.
Ижтимоий ҳаётнинг ташкил этилган
­
лик даражасига кўра низо турлари:
• 
глобал;
• 
минтақавий;
• 
давлатлараро;
• 
элатлараро;
• 
синфлараро ёки жамиятнинг турли та
­
бақалари ўртасида;
• 
гуруҳлараро;
• 
партиялараро;
• 
шахслараро сиёсий, мафкуравий, маъ
­
навий.
Агар, иштирок этаётган тарафлар сони, 
яъни иштирокчилар доираси мезон сифати
­
да олинса, бу ҳолда низолар икки, уч ва кўп 
тарафлама бўлади деб айтиш мумкин. Мезон 
сифатида куч босими даражаси олинганида, 
бундай ҳолларда низолар қуролли бўлмаган 
(божхона урушлари), ҳамда ҳақиқатда тур
­
ли кўламли уруш ҳаракатларини олиб бо
­
ришдан иборат бўлган қуролли низоларга 
бўлинади. Агар зиддиятлар даражаси мезон 
деб олинса, бунда низоларнинг агрессив ва 
муросали (компромисс) турлари мавжуд деб 
айтиш мумкин. Шунингдек, асосий ва асо
­
сий бўлмаган масалалар юзасидан рўй бера
­
диган низолар фарқланади. Аммо барча ни
­
золарни ягона универсал схемага келтириб, 
жамлаб бўлмайди. Масалан, кураш кўрини
­
шидаги низоларда ечим фақат томонлардан 
бирининг ғалабаси билан тугаши мумкин 
бўлса, мунозаралар тоифаcидаги низода 
умумий муроса йўли танланиши мумкин. 
Низоларнинг улар мотивациясини ҳамда 
вазиятни субъектив идрок этишни ҳисобга 
олган ҳолдаги ва бошқа турлари: 
1) сохта – субъект бунинг учун реал са
­
баблар мавжуд бўлмаса ҳам, вазиятни низо
­
ли деб идрок этади. Низо объектив асосла
­
рига эга эмас, сохта тасаввурлар оқибатида 
юзага келади;
2) потенциал – низо юзага келиши учун 
реал асослар мавжуд, аммо томонлардан 
бирортаси ҳам у ёки бу сабаблар туфайли 
вазиятни низоли сифатида идрок этмаган
­
лар. Низо объектив сабаблар туфайли пайдо 
бўлиши мумкин, аммо маълум вақтга қадар 
юзага чиқмай туради.
3) ҳақиқий – тарафлар ўртасидаги реал 
тўқнашув. Бу манфаатлар тўқнашуви объек
­
тив равишда мавжуд бўлиб, иштирокчилар 
томонидан идрок этилади ва осон ўзгара
­

---

50
Kasb-hunar ta’limi №4, 2019