Psixologiya fakulteti

Diqqatning turlari. 
Psixologiyada ikki xil diqqat turi farq qiladi. Ulardan biri ixtiyorsiz diqqat 
bo’lsa, ikkinchisi- ixtiyoriy diqqatdir. Ixtiyorsiz diqqat deb to’satdan ta’sir qilgan 
biror sabab tufayli bizning xohishimizdan tashqari hosil bo’ladigan diqqatga aytiladi. 
Ixtiyorsiz diqqat odamning har turli ehtiyojlari va qiziqishi bilan bevosita bog’liq 
bo’lgan diqqatdir. Ixtiyorsiz diqqatning nerv-fiziologik asosini oriyentirovka yoki 
tekshirish refleksi tashkil qiladi.Ixtiyoriy diqqat deb oldindan belgilangan qat’iy bir 
maqsad asosida va ongli ravishda diqqatimizni ma’lum narsa hamda hodisalarga 
qaratilishiga aytiladi. Ixtiyoriy diqqatning nerv-fiziologik asosida miya yarim 
sharlarining po’stida vujulga keladigan optimal qo’zg’alish manbai bilan ikkinchi 
signallar sistemasining faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida 

---

13 
nutqning roli g’oyat kattadir. Ixtiyoriy diqqat har doim ixtiyorsiz diqqat bilan 
almashinib turadi. Ixtiyoriy diqqat paytida odam tez charchaydi, chunki ixtiyoriy 
diqqat odamdan hamma vaqt iroda kuchini sarflashni talab etadi. Diqqatning asosiy 
turlari ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdir. Diqqatni bunday turlarga bo‘lish xissiyot yoki 
irodaning ustunligiga asoslanadi. Shu sababli, ba’zan diqqatning bu turlari irodaviy 
va emotsional diqqat deb ham ataladi. Diqqatning yana uchinchi turi so‘ngi ixtiyoriy 
diqqat bo’lib, u dastlabki ikki turdagi diqqatning o‘ziga xos sintezidan iborat. 
Ixtiyorsiz diqqat maxsus zur berishni talab qilmaydi. U ongga ta’sir etuvchi predmet 
yoki xodisaning bevosita qiziqish uyg‘otishidan paydo bo‘ladi.Ta’lim jarayonida ham 
umumiy mehnat faoliyatidagi singari, ixtiyoriy diqqat hal kiluvchi rol o‘ynaydi. 
Diqqatning bu turi ixtiyorsiz diqqatdan, birinchidan, ko‘zlagan maqsadi bilan farq 
qiladi, ya’ni u kishining o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga bog’liq bo’ladi. Ikkinchidan, 
undan uyushqoqlikni talab etadi, bu avvaldan diqqatni to‘plashga tayyorgarlikda, 
shuningdek e’tiborining to‘planish jarayonini boshqara bilishda ifodalanadigan 
uyushqoqlikdir. Uchinchidan, irodaviy diqqatga diqqatni jalb qilish va saqlash 
jarayonida zo‘r berish bilan bog’liq bo’lgan kuch sarflash xos. Nihoyat, to‘rtinchidan, 
u faoliyat jarayonidagi o‘ta barqarorligi bilan fark qiladi. Shuning uchun uni irodaviy 
diqqat deyiladi. Faoliyat jarayonida, ko’pincha, diqqatning ixtiyorsiz ravishda asosiy 
ishdan bo’lak narsalarga ko’chib turishi uchraydi. Bunday xodisani diqqatning 
chalg’ishi deb ataladi. Ixtiyorsiz diqqatni ham va ixtiyoriy diqqat ham o’zining 
yo’nalishiga ko’ra tashqi va ichki bo’lishi mumkin. Manbai bizning ongimizda 
tashqarida bo’lgan diqqatga tashqi diqqat deb ataladi. Tashqi diqqat dastavval bizning 
idroklarimiz jarayonida namoyon bo’ladi. Shafyor, vagon haydovchisi, tikuvchining 
ishida sodir bo’ladigan diqqat tashqi diqqatga misol bo’la oladi. Manbai bizning 
tasavvurlarimiz, fikrlarimiz, hissiyotlarimiz va mayllarimizdan iborat bo’lgan 
diqqatga ichki diqqat deb ataladi. Biz ongimizning o‘zida sodir bo’layotgan 
jarayonlarni kuzatayotganimizda, ya’ni o’z xissiyotlarimizni, fikrlarimizni, 
istaklarimizni va shuning kabilarni kuzatayotganimizda ichki diqqat namoyon 
bo’ladi.