Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Toʻliqsiz induksiyada 
birorta belgining bir mantiqiy sinfga tegishli 
predmetlarning bir qismiga (bir nechtasiga) xosligini (yoki xos emasligi) 
aniqlash asosida shu belgining berilgan sinfga mansub barcha predmetlarga 
xosligi (xos emasligi) haqida xulosa chiqariladi.
 
Toʻliqsiz induksiyada fikrimiz, xuddi toʻliq induksiyadagidek, harakat 
qiladi. Lekin unda, toʻliq induksiyadan farqli ravishda, xulosa kuzatish, 
tajriba davomida qayd etilmagan, oʻrganilmagan predmetlarga ham tegishli 
boʻladi. Toʻliqsiz induksiya boʻyicha xulosa chiqarishda asoslardan 
xulosaning mantiqan kelib chiqishi koʻpincha kuchsiz boʻladi. Dastlabki 

---

418 
kuzatish va tajriba natijalarini tanlab olish usuliga koʻra toʻliqsiz 
induksiya‘ning ikki turi: sanash orqali (enumerativ induksiya) va istisno 
qilish orqali toʻliqsiz induksiya (eliminativ induksiya) ajratilishi mumkin. 
Sanash orqali toʻliqsiz induksiya
yoki 
ommabop induksiyada
(enumerativ induksiya) bir sinfga mansub predmetlar biror belgining 
takrorlanishini kuzatish asosida, uning shu sinfga kiruvchi barcha 
predmetlarga xosligi haqida ehtimoliy xulosa chiqariladi. Insonlarning ob-
havoni uzoq yillar davomida kuzatishining natijasi boʻlgan fikrlar ham 
shunday xulasalarni ifodalaydi. 
Kisxilarning kundalik hayotiy tajribasiga asoslanishi, sogʻlom fikr 
yuritishga xos xususiyatlarni oʻzida mujassamlantirgani uchun ham xulosa 
chiqarishning bu usuli ommabop induksiya deb ataladi.Masalan, qushlarning 
pastlab uchishi yomgʻir yogʻishini, quyosh botayotganda osmonning qizarishi 
ertasiga havoning ochiq boʻlishini bildiradi, daraxt tanasining yasxil shox 
bilan qoplangan tomoni shimolni koʻrsatadi. 
Istisno qilish orqali toʻliqsiz induksiyada tekshirilayotgan sinfning bir 
qismiga oʻrganilayotgan belgining xos yoki xos emasligi aniqlanib, xos 
boʻlmaganlarini chiqarib tashlab, xulosa qilinadi. Masalan, oʻrmondagi 
daraxtlarning bir qismi tekshirilib, kasal boʻlganlari aniqlanadi. SHu 
ma‘lumotgaga asoslanib, oʻrmondagi daraxtlarning qancha qismi 
kasallanganligi haqida taxminiy xulosa chiqariladi. Toʻlqsiz induksiya‘ning 
yana bir turi statistik umumlashtirishdir.
 
Statistik umumlashtirish ommaviy tusga ega, keng koʻlamda sodir 
boʻladigan hodisalarni oʻrganishda qoʻllaniladi. Iqtisodiy rivojlanish 
koʻrsatkichlarini oʻrganish, axolining tugʻilishi va oʻlish haqidagi 
ma‘lumotlarni toʻplash, tahlil qilish va shu kabi hollarda statistik 
umumlashtirishdan foydalaniladi. Masalan, ―Andijon viloyatining axoli zich 
joylashgan Oltinkoʻl tumanida 7 ta kasb-hunar kolleji bor, ularni bu yil turli 
mutaxassisliklar boʻyicha 2 ming 300 nafar bitiruvchi ta‘momlaydi. Tuman 
hududida 714 ta xoʻjalik yurituvchi subyekt, jumladan, sanoatda – 371 ta 
subyekt, qurilishda – 167 ta subyekt, savdo va xizmat koʻrsatish sohasida – 
156 ta subyekt va boshqa tashkilotlar faoliyat koʻrsatadi.Tumandagi har bir 
xoʻjalik subyektiga oʻrtacha 3 nafar bitiruvchi toʻgʻri keladi,‖
1
–deb 
chiqarilgan xulosa statistik umumlashtirishning natijasidir.