Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

turkumlanishidan chiqqan oʻlchamdir.
Mazmun jihatidan farq qiladigan, 
sifat va xossasi tafovutda boʻlgan obyektlar miqdorni, miqdoriy munosabatni 
hosil qilmaydilar. Masalan, alohida – alohida olingan elektron, atom va 
molekula turkumni tashkil qilmaydi, sifat jihatidan turli moddalarga mansub 
boʻlganlari uchun ularni sanab boʻlmaydi. Predmetda mavjud boʻlgan 

---

270 
miqdordagi elementlarning oʻzaro aloqadorligi va ta‘siri oʻziga xos 
xususiyatga ega boʻlgan sifatni hosil qilishidir. Kislorod atomining sifati 
undagi oʻzaro aloqada boʻlgan elementar zarrasi uning miqdoriy muayyaligi 
bilan belgilanadi. U yoki bu ijtimoiy tuzumning sifati ijtimoiy – iqtisodiy 
munosabatlarning koʻp xilligi, iqtisodiyotni potensial imkoniyati, shaxs, 
ijtimoiy uyushma va guruhlar, hamda jamiyat oʻrtasidagi oʻzaro aloqadorlik 
sur‘ati, darajasi bilan harakterlanadi. Demak, ma‘lum miqdor muayyan 
sifatni keltirib chiqaradi. Sifat bilan miqdorning bir – biriga nisbatan 
qanchalik mustaqil boʻlishi va ayni paytda uzviy bogʻlanish chegarasi 
«me‘yor» kategoriyasi orqali ifodalanadi. YA‘ni, «me‘yor» faqat miqdor 
bilan sifatning birligini belgilamasdan, balki ular oʻrtasidagi chegarani ham 
bildiradi. 
Me’yor – bu obyektdagi qismlarning oʻzaro aloqadorligi 
xususiyatidan 
kelib 
chiqadigan 
sifat 
va 
miqdor 
birligining 
chegaranganligini, shu birlikning muayyanligini saqlaydigan miqdoriy 
oʻzgarishlar intervalini ifodalaydigan kategoriyadir. 
Sabab va oqibat.
Narsa va hodisalarning ichki birligi, yaxlitligi va 
tarixiy-tadrijiy rivojlanish tamoyiliga koʻra, ularning mazmuni va shakli 
oʻzgarib turadi. Oʻz navbatida, har qanday sistemaning elementlari 
oʻrtasidagi strukturaviy bogʻlanish konkret mazmunga ega boʻlib, unga mos 
mazmunlarda oʻz ifodasini topadi. Boshqacha qilib aytganda, mazmun va 
shakl oʻrtasidagi aloqadorlik, bogʻlanish, munosabatning harakteri muayyan 
sababga asoslanadi. YA‘ni, narsa va hodisalarning sistema shaklida namoyon 
boʻlishi, muayyan sabab oqibatidir. Demak, narsa va hodisalarning tadrijiy 
rivojlanishi sabab-oqibat munosabatlari tarzida namoyon boʻladi. SHunga 
koʻra, sabab – biror narsa va hodisa rivojlanish jarayonining oqibatidir. 
Narsa va hodisalarning rivojlanishi jarayonidagi sabab va oqibat 
munosabatlarini bilishda, ularning makon va zamondagi tarixiy va mantiqiy 
izchilligi muhimdir. Boshqacha qilib aytganda, bir tomondan, har qanday 
sabab avvalgi hodisalar yoki ularning rivojlanish oqibati tarzida namoyon 
boʻladi. Ikkinchi tomondan esa, bu oqibat keyingi rivojlanishning sababi 
boʻlib hisoblanadi. Sababning mohiyati avvalgi hodisalarning oqibati sifatida 
vujudga kelayotgan hodisalar uchun sababligidadir. Shunga koʻra, sababni bir 
vaqtning oʻzida oqibat tarzida qarash mumkin. Aniqroq qilib aytadigan 
boʻlsak, har qanday oqibat sabab tarzida namoyon boʻladi. SHu bilan birga, 
sababni narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi makon va zamondagi 
davriy takrorlanishdan farqlash kerak. Chunki, sabab mavjudlikning genetik 
bogʻlanishlarini, aloqadorliklarini ifodalashi bilan birgalikda, ularning 
istiqbollarini ham belgilab beradi. Sabab falsafiy kategoriya sifatida quyidagi 
xususiyatlarga ega: 1) uning obyektiv harakteri narsa va hodisalarning ichki, 
targʻibiy elementlari munosabatlariga xos boʻlib, mohiyatning real mavjudlik 
holatini 
ifodalaydi; 
2) sababning 
konkretligi narsa-hodisalarning 
xususiyatlaridan kelib chiqadi, hamda uning individualligini ta‘minlaydi; 

---

271 
3) sabab umumiy harakterga ega boʻlib, xech qanday narsa va hodisaning 
rivojlanishi sababsiz sodir boʻlmaydi; 4) sabab zaruriy boʻlib, muqarrar 
ravishda, muayyan oqibatlarni keltirib chiqaradi; 5) sababning uzluksizligi, 
bir tomondan, turli sabablarning izchil bogʻlanishlarini, munosabatlarini, 
ikkinchi tomondan, har bir sababning oqibat tarzida oldingi sabab bilan 
bogʻliqligini harakterlaydi.