Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Mazmun va shakl. 
Falsafada mazmun va shakl kategoriyasi narsa, 
hodisalarning mavjudligi va rivojlanish jarayonini bilish usuli sifatida muhim 
ahamiyatga ega. Mazmun – narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi 
sistemani tashkil qilgan elementlarning strukturaviy bogʻlanishi boʻlib, uni 
boshqa sistemalardan farqini belgilaydigan aloqadorliklar va munosabatlarini 
ifodalaydi. 

---

268 
Shakl esa sistemani tashkil qilgan elementlarning strukturaviy 
bogʻlanishlari, aloqadorliklari, munosabatlarining ifodalanishidir. Hozirgacha 
falsafiy adabiyotlarda mazmun va shakl oʻrtasidagi bogʻlanishlarni bir-
biridan ajratib tahlil qilish an‘anaviy harakterga ega. Ya‘ni, mazmunning 
oʻzgarishi shaklning oʻzgarishiga olib keladi, degan xulosa ustuvor boʻlgan. 
Sistemaning elementlari strukturaviy bogʻlanishlarsiz, aloqadorliklarsiz 
mavjud boʻlish mumkin boʻlmaganligidek mazmun va shakl ham bir-birisiz 
mavjud boʻla olmaydi. Biz faqat nisbatan mustaqil boʻlgan mazmun va 
shaklni bilish xususiyatiga qarab, shunday mantiqiy xulosaga kelishimiz 
mumkin. Boshqacha qilib aytganda, mazmun va shakldagi har qanday joʻz‘iy 
oʻzgarish ham bir-biridagi oʻzgarishlarni taqozo qiladi, faqatgina biz ularni 
bilib olgan yoki bilmagan boʻlishimiz mumkin. Masalan, suvning agregat 
holati, shakli oʻzgarishi bilan uning mazmuni ham oʻzgaradi. YA‘ni, suv 
bugʻ holatida chanqoqni qondirmaydi, oʻsimliklarni sugʻorish uchun 
yaramaydi. Bundan tashqari, elementlarning strukturaviy bogʻlanishlari 
sistemaning harakterini belgilashidan kelib chiqib aytadigan boʻlsak, 
strukturaviy bogʻlanishlar shakl sifatida sistemaning mazmunini ham belgilab 
turadi. Shunga koʻra, shaklni mazmunga nisbatan «ikkilamchi» deyish 
nooʻrindir. Bunga ijtimoiy hayotdan misol keltiradigan boʻlsak, demokratiya 
boshqarishning shakli sifatida jamiyatning mazmunini belgilab turadi. 
Falsafada mazmun va shakl kategoriyasini boshqa kategoriyalar 
tizimidan ajratib olib, nisbatan mustaqil tahlil qilganda, unga insonlarning 
muayyan manfaatlar va ehtiyojlar asosida yondashishlarini alohida e‘tiborga 
olish kerak. Bu umuman mazmun va shaklning obyektiv harakteriga putur 
etkaza olmasa ham, ularni baholashdagi subyektiv, muqobil qarashlarda oʻz 
ifodasini topadi.