A. K. Igamberdiev S. Aliqulov traktorlar va qishloq xo’jaligi mashinalaridan foydalanish, texnik servis

 
1- traktor; 2-rama; 3-terish apparati; 4-bunker; 5-ventilyator; 6-havo quvuri. 
57-rasm. Mashinaning umumiy tuzilishi
Paxta terish mashinalari yuqori unum bilan ishlashi va paxtani erga to‗kib 
yubormasligi uchun ularning har biri ishlab chiqargan korxona tomonidan 
tayyorlangan qo‗llanmaga ko‗ra ma‘lum tartib va qoidalar asosida sozlanishi lozim. 
Tik shpindelli paxta terish mashinasini sozlashda quyidagilarga: terim 
apparatini mashinaning bo‗ylama o‗qiga nisbatan joylashishi, shpindellarni 
shaxmatsimon o‗rnatilishi, paxtani shpindellardan to‗la ajratib olish va ular yuzasini 
yaxshi tozalash uchun ajratgichlar, texnologik qaytargichlar va apparat eshikchalarini 
to‗g‗ri rostlanganligi, terim apparatlarining ish tirqishlarini to‗g‗ri tanlash va 
o‗rnatish ishlariga alohida e‘tibor qaratiladi.
Paxta hosilini mashinalarda terishda ularni ishga tushirishdan oldin barcha 
qism va mexanizmlarini obdon ko‗zdan kechirish hamda ularga kundalik texnik 
xizmatni ko‗rsatish lozim.
Mashinani g‗o‗za qator orasiga kiritib sinab ko‗rish, ish sifatini ko‗z bilan 
baholash, kerak bo‗lsa ishchi qismlardagi texnologik tirqishlarni tekshirish va sozlash 

---

133 
talab etiladi. Bunda asosiy e‘tiborni terish apparatininger yuzasiga nisbatan avtomatik 
ko‗tarib-tushirgichni to‗g‗ri sozlanganligiga va pastdagi chanoqlarda paxta 
bo‗laklarini qolmasligiga qaratish zarur. 
Respublikamizning shimoliy hududlarida paxta hosilini tik shpindelli 
mashinalar bilan ikki marta terib olish tavsiya etiladi. Ko‗saklar 75...80 foiz 
ochilganda birinchi terim, 12-14 kun keyin qo‗shimcha 15-20 foiz ko‗saklar 
ochilganda ikkinchi terim o‗tkaziladi. 
Janubiy hududlarda paxta terimi ko‗saklar ochilishi 85...90 foiz bo‗lganda 
boshlanib, paxta hosili bir marta terib olinadi. Bunday texnologiyalar noqulay ob-
havo boshlangunga qadar mashinalarda yuqori sifatli paxta terib olish imkonini 
beradi.
Har ikkala holda ham terim to‗liqligi 90...95 foiz bo‗lishi, hosildorlik o‗rtacha 
30 s/ga bo‗lganda paxtaning erga to‗kilishi har bir metrda 15...20 grammdan 
oshmasligi kerak. Hosilning qolgan qismi paxta terilgandan 8...10 kun o‗tgach 
mavjud mashinalar yoki qo‗l kuchi yordamida terib olinishi mumkin. Bunda qolgan 
hosilni yig‗ib olish usulini tanlash fermer xo‗jaligining mazkur yildagi iqtisodiy 
samarasi va texnik imkoniyatini hisobga olgan holda belgilanadi. 
Terim paytida mashinalar harakati doimo chap tomonga buriladigan va o‗ng 
g‗ildiragi paxtasi terib olingan qator orasidan yuradigan sxemada tashkil qilinadi. 
YOndosh qatorlarni tutashtirib turgan ikki qatordagi paxtani bir yo‗la terib 
olishga aslo yo‗l qo‗yilmaydi. Bu qoidaga rioya qilinmasa g‗o‗za tuplari shikastlanadi 
va paxta ko‗plab erga to‗kiladi. 
Paxta terish mashinalari va transport vositalarining soni o‗zaro shunday 
me‘yorlanishi kerakki, bunda yig‗im-terim va paxtani tayyorlov punktlariga 
topshirishning uzluksiz jarayoniga putur etkazmaslik kerak. Paxta terish 
mashinalarining har guruhi uchun tirkamalar shunday miqdorda tanlanishi kerakka, 
bunda paxta yuklangan tirkamalarni tayyorlov punktiga olib borib qaytib kelguncha, 
daladagi tirkamalar soni mashinalar tergan paxtani yuklash uchun etarli bo‗lishi 
zarur.
Bu maqsadda: 
- har bir paxta terish mashinasiga kamida 4 ta tirkama biriktirib qo‗yilishi shart; 
- tirkamalar soni har doim juft bo‗lishi kerak, zero tirkamalar soni toq 
bo‗lganda yuk tashish jarayoni buziladi. 
Vaqti-vaqti bilan (har kuni yoki kun ora) mashinaning ish sifati nazorat 
qilinadi. Buning uchun bir necha (4-5) qatorda tasodifiy tartibda 3 m uzunlikdagi 5-

---

134 
6 ta bo‗laklar tanlanadi va erga to‗kilgan paxta terib olinadi. Bu paxtaning massasi
hosildorlikka qarab har bir metrda 15-30 grammdan oshmasligi lozim. 
SHpindellarning ishchi yuzalari holati doimiy ravishda kuzatib boriladi, ularga 
paxta o‗ralib qolishiga yo‗l quyilmaydi. G‗o‗za bargi yaxshi to‗kilmagan va suvli 
begona o‗tlar bo‗lgan dalalarda shpindellarga ko‗p paxta o‗ralib qoladi. Bunday 
dalalarda shpindellar va ularni namlantiruvchi shchetkalarni tez-tez tozalab turish 
kerak bo‗ladi. Mashinalarga samarali servis ko‗rsatish uchun ularni guruhlarga 
jamlab, bir massivda kamida ikkitadan ishlatgan ma‘qul. Hosilning qoldiq qismi 
paxta terilganidan 8-10 kun o‗tgach mavjud mashinalar yoki qo‗l kuchi yordamida 
terib olinishi mumkin (bu xo‗jalikning mazkur yildagi iqtisodiy samarasi va texnik 
imkoniyati bilan belgilanadi).