O’zbekistоn respublikаsi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi

Oqsillarning tuzilishi va aminokislota tarkibi. 
Qayd qilib o’tilgandek, 
oqsillar - aminokislotalar qoldig’idan tuzilgan tabiiy polimerlardir. Aminokislotalar - 
bu geterofunkchional birikmalardir. Aminokislota molekulasida bir necha 
funkchional (ularning xossalarini aniqlovchi) guruhlar mavjud: aminoguruh - NH2, 
karboksil guruhi - COOH va har xil tuzilishga ega bo’lgan radikallar (qoldiqlar) -R: 
Funktsional 
guruhlar 
soni 
turlicha 
bo’lishi 
mumkin: 

---

monoaminomonokarbonli, 
diaminomonokarbonli, 
monoaminodikarbonli 
aminokislotalar 
va 
boshqalar. 
Yon 
zanjirlarining 
tuzilishiga 
(qutublilik, 
zaryadlanganligi) qarab aminokislotalar qutbsiz (gidrofob), qutubli (gidrofil), lekin 
zaryadlanmagan va musbat yoki manfiy zaryadga ega bo’lgan qutbli guruhlarga 
bo’linadi. 
Oqsillarning tuzilishida α-aminokislotalar qatnashadi, bu aminokislotalar 
molekulasida aminoguruh karboksil guruhi bilan qo’shni bo’lgan uglerod atomida 
joylashgan. 
Oqsillar optik faollikka, ya’ni yorug’likning qutublanish tekisligini 
aylantirishga xossasiga ega. 
Bu xossa ularning tarkibiga kiruvchi aminokislotalarning optik faolligi bilan 
bog’langan. Ushbu aminokislotalarning molekulasi simmetrik emas (ular asimmetrik 
deb nomlangan), chunki ular to’rtta har xil o’rinbosarlar bilan bog’langan uglerod 
atomlariga ega. Uglerodning asimmetrik atomi yulduzcha bilan belgilanadi: 
Optik faol moddalar optik antipod-izomerlar juftligi ko’rinishida uchraydi, 
ularning faqat bir xossasi - qutublangan nur tekisligini qarama-qarshi tomonga 
aylantirish qobiliyatidan tashqari barcha fizikaviy va kimyoviy xossalari bir xildir. 
Qutblanish tekisligining yo’nalishi "+" (o’ngga aylanish), va "-" (chapga aylanish) 
belgilar bilan belgilanadi. Optik faollik polyarimetr deb nomlanuvchi asbob bilan 
o’lchanadi. O’lchangan aylanish burchagi nisbiy aylanishga [α] nisbatan qayta 
hisoblanadi. Nisbiy aylanish [α] - qutblanish tekisligining suyuqlik yoki qatlam 
uzunligi 1 dm (10 sm) bo’lganda 1 millilitrida 1 gr optik faol modda saqlovchi 
eritma bilan aylanish burchagidir. D- va L- aminokislotalar mavjud. NH
2
- 
aminoguruhni aminokislotaning proekchion formulasida chapga joylashuvi L- 
shaklga, o’ngga joylashuvi D- shaklga mos. 
Aminokislotalar tabiiy (tirik organizmda uchraydi) va sintetiklarga bo’linadi. 
Tabiiy aminokislotalar orasida (150 ga yaqin) proteinogenli (20 ta aminokislota) 
aminokislotalar ajralib turadi. Barcha proteinogenli aminokislotalar L- shakliga ega. 
SHulardan sakkiztasi almashtirib bo’lmaydigan hisoblanadi, ular faqat o’simliklar 
tomonidan sintez qilinadi va inson organizmida sintez qilinmaydi, shuning uchun 
ular inson organizmiga ovqat bilan tushadi. Ularga valin, leychin, izoleychin, 
treonin metionin, lizin, fenilalanin, triptofan kiradilar, ayrim hollarda ular qatoriga 

---

bola organizmida sintez qilinmaydigan gistidin va arginin ham qo’shiladi. 
Agar ovqatda bu aminokislotalarning miqdori etarli bo’lmasa, inson 
organizmining normal rivojlanishi va faoliyati buziladi. Ayrim kasalliklarda inson 
organizmi aminokislotalarni sintez qilish qobiliyatini yo’qotadi. Masalan, 
fenilketonuriyada tirozin aminokislotasi sintez qilinmaydi. 
Aminokislota molekulasida asosiy xossalarga ega bo’lgan aminoguruh 
karboksil guruh bilan o’zaro ta’sir qilib, dipol (qo’shqutbli) ionlarni hosil qiladi: 
Aminokislota molekulasining ionlanishi eritma pH ga bog’liq: 
Demak, o’z molekulasida bir vaqtda kislotali va asosli guruhlarga ega 
bo’lgan aminokislotalar suvli eritmalarda amfoter birikmalar xossalarini namoyon 
qiladi. Shuning uchun aminokislotalar tirik organizmda va ozuqaviy sistemada 
vodorod ionlarining ma’lum konchentrachiyasini saqlovchi bufer moddalar rolini 
o’ynaydi. Oqsillarning fazoviy tuzilishida aminokislotalar molekulasidagi 
radikallarning (qoldiqlar) R xarakteri katta ahamiyatga ega. Aminokislotalarning 
qutbsiz radikallari odatda oqsil makromolekulasining ichida joylashadi va o’zaro 
gidrofobli ta’sirga sababchi bo’ladi (pastga qarang), ionogenli (ion hosil qiluvchi) 
guruhlarni saqlovchi qutbli radikallar odatda oqsil makromolekulasining yuzasida 
joylashadi va o’zaro elektrostatik (ionli) ta’sirni tavsiflaydi. 
Qutbli ionogen bo’lmagan radikallar (masalan spirtli -OH guruhi, amid 
guruhlarini saqlovchilar) oqsil molekulasining ham yuzasida ham ichida joylashishi 
mumkin. Ular vodorod bog’larini hosil bo’lishida qatnashadi. 
Oqsil molekulasida