O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti «axborot texnologiyalari» kafedrasi

Ekspert tizimlarida AT ex lar (EAT) 
Xarakteristikasi va vazifasi. 
Axborot tizimlari orasida eng katta rivojlanish suniy intelektga asoslangan- 
ekspert tizimlari sohasida ro’y bermoqda. Ekspert tizimlari menedjerga 
o’rganilayotgan muammoli sohaning ekspertlari-eng bilimdon xodimlarining shu 
sohada yig’ilgan bilimlardan foydalanish imkoniyatini beradi. 
Suniy intelekt deganda kompyuterlarning odamga o’xshab fikr yuritish 
qobiliyatlari tushuniladi. Bunga robotlar yaratish bo’yicha ishlar, odamning nerv 
tizimini yaratish, uning tovushi, eshitish, ko’rish, tam bilish, o’qish qobiliyatlarini 
modellashtirish bo’yicha ishlar kiradi. 
Maxsus masalalarni echish maxsus bilimlarni talab etadi. Lekin har qanday 
firma ham barcha sohalar bo’yicha ekspertlarni shtatga kiritish yoki kerak 
bo’lganda masalahatga taklif qilishga mablag’ ajrata olmaydi. Firma ekspertlarning 
bilimlarini MB ga kiritib foydalanish imkoniyatini qidirishi mumkin.
EAT lar va QQQQQAT lar bir qaraganda o’xshashga o’xshaydi, aslida 
ularni ajratib turuvchi uchta belgi bor.
QQQQQAT da xodim qabul qilgan qaror uning bilim darajasi bilan 
o’lchanadi. EAT da qabul qilgan qaror ekspertning bilim darajasi bilan o’lchanadi 
va u xodimning bilim darajasidan ancha yuqori bo’lishi mumkin. 
QQQQQAT da xodim qabul qilgan qaror tushuntirilmaydi, u xodimga 
bog’liq. EAT da qabul qilgan qarorni ekspert tushuntirib berishi mumkin. 
QQQQQAT da bilimlar bazasi yo’q. EAT da bilimlar bazasi bor. 
EAT ning strukturasini ushbu rasmda keltiramiz. 

---

Asosiy komponentalari. 
EAT da foydalanuvchi, soha uchun ekspert tizim bloki, sohaning eksperti 
va mutaxassisi tashkil etadi. Ekspert tizim bloki o’z navbatida bilimlar bazasi, 
tizimning yaratish moduli, interpretator, foydalanuvchining interfeysidan iborat. 
Menedjer ekspert tizimining MB siga ma’lumot kiritish va undan yangi 
axborot olish uchun foydalanuvchining interfeysidan foydalanadi. Komandalar 
bilimlarni qayta ishlash jaryonini tashkil etuvchi parametrlardan tashkil topadi. 
Natijaviy axborot ma’lum bir o’zgaruvchilarga beriladigan qiymatlar ko’rinishida 
bo’ladi. 
EAT natijaviy axborot sifatida chiqariluvchi o’zgaruvchilarning 
qiymatlaridan tashqari, zarur tushuntirishlarni ham beradi. Bu esa QQQ uchun juda 
muhim. Ikki xil tushuntirishlar mavjud: 

So’rovlar bo’yicha tushuntirishlar. Foydalanuvchi ixtiyoriy paytda ET 
savol bilan murojjat qilib uning qarorini tushuntirib berishni so’rashi mumkin; 

Olingan echim-natijani tushuntirish. Nataja olingach foydalanuvchi 
ET dan olingan natijani har bir qadamini tushuntirishni so’rashi mumkin. 
ET bilan ishlash juda murakkab bo’lsada, foydalanuvchining do’stona 
interfeysi u bilan ishlashni har xil yordamlar, ko’rsatmalar asosida engillashtiradi. 
Bilimlar bazasi (BB) muammoli soha to’g’risidagi ma’lumotlar, faktlar, 
o’zgarmas miqdorlar va hokazolardan iborat. BB da markaziy bo’lib qoidalar o’rin 
egallaydi. Qoida- yuzaga kelgan konkret vaziyatda nima qilish kerakligini aniqlab 
beradi. Qoida 2 qismdan iborat. Birinchidan, bajarilishi kerak bo’lgan (yoki 
bajarilishi kerak bo’lmagan) shart, ikkinchidan, shart bajarilganda qilinishi kerak 
bo’lgan amal. Ekspert tizimidagi barcha qoidalar qoidalar tizimini tashkil etadi. 
3-rasm. Ekspert tizimi komponentalari. 
Ekspert tizimi 
Foydalanuvchi 
interfeysi 
Interpretator 
Bilimlar 
xazinasi 
Tizim yaratish 
moduli 
Predmet soha 
Chiqishga 
1) Bilimlar 
2)Ko’rsatma va axborot 
3)Echim va tushuntirish 
Bilimlar bo’yicha 
mutaxassis va ekspert 
Foydalanuvchi 

---

Interpretator-ma’lum tartibda BB dagi bilimlarni qayta ishlovchi EAT ning 
qismi. Interpretator qoidalar ketma-ketligini qo’rib chiqadi. Qoidani bajarilishi 
Paskal tilidagi if komandasiga o’xshaydi. Komandadagi shart bajarilsa, biror amal 
bajariladi va foydalanuvchiga muammoni echish uchun echimning biror varianti 
taklif etiladi. 
Tizimning yaratish moduli-qoidalar ketma-ketligini yaratish bilan 
shug’ullanuvchi qism. Ular maxsus algoritmik tillarda yoziladi. 
EAT ning qobiq dasturi- EAT ni yuqori bosqichli algoritmik tillardan 
birida yozilgan taqdimot qiluvchi, ishga tushuruvchi, boshqaruvchi dasturi. Barcha 
ishlar EAT da shu qobiq dasturda bajariladi. 
Kompyuterlarni yaratilishi va mukammallashuvi fan va turli amaliy 
faoliyatda yangi texnologiyalarni yaratish va takomillashtirishga olib 
kelmoqda.Undan tashqari, ko’pdan-ko’p ish joylarini yaratilishiga sabab 
bo’lmoqda. Bunday sohalardan biri ta’lim sohasidir. Ta’lim sohasida 
yaratilgan axborot tizimlarini axborot-ta’lim tizimi yoki avtomatlashtirilgan ta’lim 
tizimi (ATT-ruscha AOS) deb nomlanadi.