O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti «axborot texnologiyalari» kafedrasi

Multimediali texnologiya 
–
axborotni videotasvir ko’rinishda ifodalab, uni 
multiplikastiya va tovush bilan to’ldiradi
.
Gipermediali texnologiya 
– 
kompyuterda bir-biri bilan gipermurojaat bilan 
bog’langanbir qancha axborotlarni bitta taqdimot ko’rinishda tasvirlash imkoniyatini 
beradi.
Sohadagi ilmiy ishlar bitta katta o’quv kursini barcha qismlarini 
birlashtiruvchi multimediali, gipermediali elektron o’quv-uslubiy kompleks, elektron 
darslik, elektron qo’llanmalar (ham nazariy, ham amaliy, laboratoriya, seminar, test-
sinov qismlarini), ko’rinishda tashkil etishga va shu asosda masofali ta’lim tizimini 
yaratishga qaratilgan. Multimediali texnologiya asosida yaratilgan qo’llanmalarda 
haqiqiy dunyo jarayonlari modellashtirish asosida elektron (virtual) voqelikka aylantirilib, 
o’quvchi uchun o’rganishga qulay sharoit yaratiladi.
 
2. Geoaxborot tizimlari va texnologiyalari (GIS) 
Geoaxborot tizimlari va texnologiyalari (GATT-GIS) yoki
 
GIS- 
texnologiiyalar o’zida kompyuterli kartografiya va ma’lumotlar bazasini boshqarish 

---

tizimlarini mujassamlantiradi. GIS-texnologiyasi asosida ko’p qatlamli elektron karta 
yotadi (qatlam- zamonaviy rasm tahrirlagichlarning asosiy tushunchalaridan biri). 
Elektron kartaning tayanch qatlamida territoriyaning geografiyasi tasvirlangan, keyingi 
har bir qatlamda terrritoriyaning biror xususiyati (foydali qazilmalar, siyosiy-territorial 
bo’linishi, qishloq xo’jalik ekinlari, qurilish ishlari ...) tasvirlangan. Shunday qilib GIS-
texnologiya joyning maxsus geografik, tabiiy, siyosiy va h.k. larini o’z ichida saqlaydigan 
maxsus axborotlar to’plamidan iborat ekan. Misol uchun, 
GoogleEarthWin.exe
dasturi 
shunday dastur hisoblanadi. 
GIS-texnologiya territoriya bo’yicha taqsimlangan axborot ishlatiladigan 
va taqdimot qilinadigan har bir sohada zarur. GIS-texnologiyadan 
foydalanuvchilar sifatida er bilan bog’liq har qanday tashkilot: neft-gaz 
tashkilotlari, ekologik xizmatlar, kommunal-qurilish tashkilotlari, savdo-sodiq 
tashkilotlari, banklar va h.k.lar bo’lishi mumkin. Har qanday GIS asosida 
erning biror qismi, kontinent, davlat, shahar, ko’cha haqidagi har xil 
ma’lumotlar yotadi 
MB da axborot GISning qatlamlaridagi axborotlarnig to’plami sifatida 
tashkil etiladi. Asosiy jadvallardan biri joyning geografik kartasidan iborat. 
Unga qatlamlardagi ob’ektlar haqidagi ma’lumotlar qo’shilib boadi. Ular 
territoriyadagi neft, gaz, vodoprovod, sanoat ob’ektlari, er uchastkalari, ekin 
maydonlari, maydonlardagi tuproq xarakteristikalari, va h.k. lar to’g’risidagi 
axborotlardan iborat bo’ladi.
Qatlamlarni birn-ketin, ustma-ust joylashtirish natijasida ular orasidagi 
bog’lanishlar o’rnatilib boradi.
Odatda, axborot vektor-grafikali tasvir ko’rinishda bo’ladi va 
saqlanadigan axborot va amalllar hajmini kamaytirish imkoniyatini beradi. 
Grafik axborot bilan birga matnli, jadvalli, hisoblanadigane axborot ham birga 
keladi. Hisoblanadigan axborot GIS dan foydalanish jarayonida, hisobot 
tayyorlash jarayonida paydo bo’ladi.
Ko’pgina GIS lar analitik funkstiyalarga ega bo’lib, krtogragrafik 
axborotlarga tayanib, jarayonlarni modellashtirish imkoniyatlariga ham ega.
GIS ning yadrosini shartli ravishda 2 ga bo’lish mumkin: MBBT va 
grafik tasvirlarni boshqarish tizimi. MBBT sifatida SQL-serverlar ishlatiladi.
GIS-texnologiyaning tipik sxemasi quyidagidan iborat: 
Ma’lumotlarni tayyorlash va dastlabki ishlov berish; 
Ma’lumotlarni kiritish va joylashtirish; 
Ma’lumotlarni boshqarish; 
Ma’lumotlarga ishlov berish va ularning tahlili; 
Natijaviy mahsulotni yaratish. 
GIS-texnologiya 
ning 
komponentalarining 
funkstional 
vazifalari 
quyidagilardan iborat:
Ma’lumotlarni tayyorlash va dastlabki ishlov berish
–boshlang’ich 
kartalarni tanlash va ishlov berish bilan bog’liq ishlar, qattiq va yumshoq 
asosga ega materiallar, masofadan olingan rasmlar, dala eksperimentlari 
natijalari , matn va jadval ma’lumotlar, arxiv materiallari . 
Ma’lumotlarni kiritish va joylashtirish-
oldingi etapdagi ma’lumotlarni 
kompyuter xotirasiga, ma’lumotlar bazasiga joylashtirish. 
Ma’lumotlarni boshqarish-
ma’lumotlarni kompyuter xotirasiga optimal 
joylashtirish va ularga kirishni effektiv tashkil etishni ko’zda tutadi.

---

Ma’lumotlarga ishlov berish va ularning
tahlili
–tekshirilayotgan ob’ekt 
uchun uni boshqarish, tadqiq qilish uchun, bashorat qilish uchun yangi ma’lumot 
yaratish.
Natijaviy mahsulotni yaratish
.-foydalanuvchilar uchun kartalar, grafiklar, 
tasvirlar, statistik ma’lumotlar tayyorlash. 
Undan tashqari kartografik ob’ekt atributiv axborotni ham o’zida saqlaydi. 
Atributiv axborot kartalarda tasvirlanmaydigan, geometrik ob’ektni xususiyatlarini 
aniqlaydigan axborotlardan iborat. Masalan, ko’p qavvatli uyning kvartralari, ulardagi 
odamlar soni va ular haqidagi har xil axborotlardan iborat bo’ladi. Ko’pgina GIS –
texnologiyalar geometrik (kartografik) va atributiv axborotlardan iborat MB da axborot 
saqlashadi.
Kartografik axborot nuqtalar, egri chiziqlar, sirtlar, hajmlar bilan 
belgilanadi.