Sh. H. Usanov, M. X. Tinibekov harbiy toksikologiya

Toksik moddalarni aniqlash usullari.  Zaharli  moddalarni 

aniqlashda  turli  usullardan  foydalaniladi.  Bularga  sezgi  a’zolari 

orqali,  biologik  (har  xil  jonzotlarga  ta’siri),  kimyoviy  (zaharli 

moddaning  kimyoviy  reaktivlar  bilan  reaksiyaga  kirishishi), 

biokimyoviy, fizik va boshqa aniqlash usullari kiradi. Bunda asosiy 

aniqlash usuli sezgi orqali aniqlash va kimyoviy usullar hisoblanadi. 

Zaharli moddalarni aniqlashga usulning oddiyligi, yuqori sezgirligi, 

dala  sharoitida  ishlatishga  qulayligi,  zaharli  moddaning  miqdori 

bilan birga sifatini ham aniqlay olish kabi talablar qo‘yiladi. 

Sezgi  orqali  aniqlash  portlash  shovqinining  kuchsizligiga, 

portlagan  joyning  chuqur  emasligiga,  daraxt  barglarida,  bino 

qismlarida  suyuq  moddaning  mavjudligiga,  portlash  paytida  tuman 

hosil  bo‘lishiga,  samolyotlar  ortida  tez  yo‘qoluvchi  qoramtir 

iz  qolishiga,  o‘ziga  xos  hidning  paydo  bo‘lishiga  asoslanadi. 

Turli  zaharli  moddalar  turli  xil  hidga  ega  bo‘ladi,  xususan, 

umumzaharlovchi ta’sirga ega bo‘lgan zaharli modda (sinil kislota, 

xlorsian)  achchiq  bodom  hidini,  bo‘g‘uvchi  ta’sirga  ega  bo‘lgan 

zaharli  modda  (fosgen,  difosgen)  achigan  mevalar  yoki  eskirgan 

somon, ta’sirlovchi zaharli moddalar shumurt hidini beradi.