Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Бөлшеклениў барысында бластомерлердиң қәлиплесиўи 
Көпшилик тарақлылар, дөңгелек ҳәм сақыйналы қуртлар, моллюскалардың 
бөлшеклениўлери бурыннан-ақ детерминацияланған деп аталады. Бул бойынша 
бөлшеклениўдиң ерте дәўирлеринде түрли бластомерлер үлкенлиги, 

---

53 
орналасыўы, формасы ҳәм гейде ишки қәсийети бойынша бир-биринен заңлы 
айырылады. 
Айырым формалардың түрли бластомерлерин қоршап қойғанда қатаң 
белгили 
басламаларға 
баслама 
берип 
булардың 
тәғдири 
ерте 
детерминацияланған. Бундай детерминацияланыў бөлшеклениў дәўириндеги 
цитоплазматикалық сегрегация ҳәм бластомерлердиң бир-биринен тәсири 
арқалы иске асса керек.
Бөлшеклениў барысындағы сегрегация детерминациялық бөлшеклениўши 
формалардың бөлшеклениўдеги түрли бөлиниў барысында ооплазматикалық 
сегрегацияның шешиўи процесслери арқалы иске асады. Солай етип, 
тарақлылардың мәйеклеринде бөлшекленемен дегенше еки типтеги 
ооплазмалар концентрацияланып орналасқан болады: сыртқысы гүнгирт фонда 
жасыл (эктоплазма) ишкиси түссиз. Ҳәр бир кейинги бөлиниў қарығы пайда 
болғанда жасыл эктоплазма оған ағады, бирақ кейин қайтадан мәйек 
зародышының перифериясы бойлап тарқалады. Бул биринши үш бөлиниўде 
даўам етип, жуўмағында биргеликли 8 бластомерлер пайда болады. Кейин 
бөлиниў кескин тең болмай үлкен бластомерлер өзинен кишкене клеткаларды 
(микромерлерди) бөлип шығарады. Олар пүтинлей жасыл эктоплазмадан 
турып, бирақ олардың бөлимлери макромерлерде де қалған болады. 
Микромерлердиң кейинги урпақлары эктоплазма артық аўқатлық заты 
таўсылғанша үлкен бластомерлер түссиз болғанға дейин бөлине береди ҳәм 
усының менен тарақлылардың ооплазмалық сегрегациясы толық тамамланады. 
Бул жерде микро ҳәм макромерлер тәғдирлери кескин айрылып, оны 
экспериментал жағдайда өзгертиў мүмкин емес. 
Айырым илимпазлардың пикиринше клетка онтогенезинде қабықта заңлы 
өзгерислер болып, клетка үсти қабықлары бөлиниўди ретлестиреди. Усылар 
менен бир қатарда бөлшеклениўдиң қарықшаларының пайда болыў себеплери 
ҳаққында төмендеги болжаўлар бар: 
1. “Жулдызлардың өсиўи” гипотезасы бойынша, митозда пайда болған 
«жулдызшалар» (хромосомалар полюсларға кете баслайды) клетканың 
созылыўына себеп болады ҳәм бөлшеклениў қарықшасы пайда болады. 
2. “Бөлшеклениў үршығының (дук-веретено) созылыўы” гипотезасы да 
митозлық аппараттың өзгериў қубылысына тийкарланған. Бул бойынша 
жулдызлар клетка шетине жабысады, бөлшеклениў уршығы узарады, ал 
экваторлық үсти ишке тартылады. 
3. “Амёбоидлық ҳәрекет” гипотезасы бойынша, бөлиниўши ҳәр бир 
клеткада ямаса бластомерде жалған аяқлар пайда болып, қарама-қарсы тәрепке 
тартылады ҳәм клетканың бөлиниўине алып келеди. Бул жүдә кеўил 
аўдарғанлықтай, себеби түрли лабораториялық процесслерде клетканың 
амёбоидлық ҳәрекети үлкен хызмет атқарады. 

---

54 
4. “Қысқарыўшы сақыйна” гипотезасы бойынша, мәйектиң желатинленген 
кортикаллық бөлиминде арнаўлы қалың жер болып, ол клетканың ямаса 
бластомердиң бөлиниўине алып келеди. Бирақ физиологияда бундай күшли 
қысқарыў болыўы мүмкин емес. Булшық еттиң өзи өз узынлығының 0,1 не 
дейин қысқарыўға уқыплы, ал зольгелге өткенде қысқарыў оннанда аз.
5. Арнольд Джон (1971) сегиз аяқтың зародышын 1-4 қарықшалы 
стадиясында қарықша тийкарын кескенде қарықша жоқ болған ямаса 
қысқарған. Сонлықтан қарықша тийкарында жипшели сызық болып оның 
қысқарыўы бөлшеклениў қарықшасының тартылыўына алып келеди деп 
ойлайды. “Өсиў” гипотезасы бойынша бөлшеклениў қарықшасы бөлиминде 
клетканың локаллық өсиўи болады деп болжайды. Бирақ бундай болыў мүмкин 
емес. 
6. “Кеңейтириўши мембрана” гепотезасын М.Сванн ҳәм Ж.Мичисон (1952-
1958) тийкар салған. Егер де бөлиниўши теңиз кирписи мәйеги үстине каолин 
ямаса көмир унтағын орналастырып бөлшеклениў ҳалында өлшесек, мәйектиң 
кортикаллық қабығы созылғанлығын көремиз. Айырым илимпазлар буны 
тастыйықлап теңиз кирписи мәйегинде бөлшеклениў алдында биринши 
қарықша орнында кортикаллық қабықтың бети керимлилиги артады, сөйтип 
болып полярлық көшерлик оқтың узарыўына алып келеди. 
7. А.И.Зотин (1962) осётр балықларының, амфибиялардың мәйеклеринде 
қарықшалардың пайда болыўы ҳаққында қызықлы гипотезаны усынды. 
Мәйектиң үсти титиркениўге уқыплы болып, титиркениўши ерте анафазаның 
қарықшасы ортасында пайда болған ишки дийўал (диастема) болып, бул 
анафаза ақырында мәйек үстиңги бетине жақынлап титиркендирип үстки 
қабатты қысқартып қарықшаны пайда етеди. Диастема аз боялатуғын түр 
өзгерткен цитоплазма болып келеси бластомерлердиң дийўалы орнында 
орналасқан болды. Бул дүзилислер теңиз кирписи, осётр балықлары ҳәм 
амфибиялар мәйеклеринде табылған. Буны Зотин мәйекти қысып цитоплазма 
ишинде орын алмастырған, сөйтип қосымша бөлшеклениў қарықшасын пайда 
етип артық бластомерлерди пайда еткен. 
8. С.Сондерс (1974) амфибиялар мәйегиниң бөлшеклениўине тән 
мағлыўматлар алды. Мәйектиң үсиндеги қарықшалар цитоплазманиң 
микрофиламент қатламы қысқарыўы нәтийжесинде пайда болады.