B. Q. Haydarov

568.
Radiusi: a) 6 sm; b) 4 sm 5 mm bo‘lgan aylana 
chizing. Bu aylananing diametri nimaga teng bo‘ladi?
569.
Markazi 
O
nuqtada, radiusi 8 sm bo‘lgan doira 
berilgan. Uning chegarasida 
A
nuqta, ichki qismida 
B
nuqta va tashqi qismida 
C
nuqta belgilangan. 
Doiraning markazidan 
A
nuqtagacha bo‘lgan masofa 
OA
kesma uzunligi haqida nima deyish mumkin? 
OB
kesma haqida-chi? 
OC
kesma haqida-chi?
570.
Oralaridagi masofa 10 sm bo‘lgan 
A
va 
B
nuqta berilgan. 
A
va
 B
nuqtalarni 
markaz qilib, radiusi: a) 3 sm; b) 5 sm; d) 7 sm bo‘lgan aylanalar chizilgan. 
Bu aylanalar o‘zaro kesishadimi?
571. 
Daftaringizga 
O
nuqtani belgilang. Uni markaz qilib sirkul yordamida diametri 
12 sm bo‘lgan aylana chizing. 
572.
7- rasmda tasvirlangan nuqtalarning qaysilari aylanada, qaysilari doirada 
yotadi?
573.
Daftaringizga 
O
 
nuqtani belgilang. Bir uchi 
O
 
nuqtada, uzunligi 3 sm bo‘lgan 
5 ta kesma chizing. Bu kesmalarning ikkinchi uchi markazi 
O
nuqtada 
bo‘lgan aylanada yotadi. Bu aylanani chizing va uning diametrini aniqlang.
1. Sirkul yordamida aylana qanday chiziladi?
2. Qanday shaklga doira deb ataladi?
3. Aylananing radiusi nima?
4. Aylana diametri radiusidan necha marta katta?
5. Aylana yoyi deb nimaga aytiladi?
7- rasm
O
D
C
B
A
E
F
Savollarga javob bering!
Sinfda bajariladigan mashqlar
Uyda bajariladigan mashqlar

---

119
Kundalik turmushda ko‘pincha bir butun narsani 
ulushlarga bo‘lishga to‘g‘ri keladi. Eng ko‘p tarqalgan ulushlar 
bu – yarim va chorakdir. 
Yarim kilogramm, chorak soat, yarim litr kabi so‘zlarni 
ko‘p eshitgansiz. Lekin matematikada yana boshqa ulushlar 
ham bor. Hozir shu ulushlar haqida to‘xtalamiz.
Ozoda xola nonni teng to‘rt bo‘lakka ushatib, uning bir 
bo‘lagini nabirasi Hadichaga berdi (1- rasm). Bu teng bo‘laklar 
ulushlar
deb ataladi.
Bu holda Hadichaga nonning «to‘rtta ulushidan bittasi» 
yoki «to‘rtdan bir ulushi» tegdi, deb aytamiz.
Agar non ikkita, uchta yoki beshta teng bo‘laklarga 
bo‘linsa, mos ravishda, ikkidan bir, uchdan bir va beshdan bir deb ataluvchi 
ulushlar hosil bo‘ladi. 
Sakkizdan bir ulush – 
nimchorak
, to‘rtdan bir ulush – 
chorak
,
 
ikkidan bir ulush 
esa 
yarim
deb ham ataladi.
Doira 6 ta teng bo‘lakka bo‘lingan (2- rasm). Har bir bo‘lak uning oltidan bir 
ulushini tashkil qiladi. 2- rasmda oltita ulushdan beshtasi bo‘yalgan. Bu beshta 
ulush — doiraning oltidan besh qismi deb ataladi.
Doiraning oltidan besh qismi — 5
6
__
ko‘rinishda ifodalanadi va «oltidan besh» 
deb o‘qiladi.
a
b
__
ko‘rinishidagi yozuvlar 
oddiy kasrlar
deb 
ataladi. 
Kasr ifodasidagi 
a
soni 
kasrning surati
, 
b
soni 
esa 
kasrning maxraji 
deb ataladi. Kasrning maxraji 
pastda, surati esa tepada yoziladi va ular kasr chizig‘i 
bilan ajratib qo‘yiladi.
Kasrning maxraji – butun nechta ulushga bo‘linganini, surati esa bu 
ulushlardan nechtasi olinganini bildiradi.
Kasrlarni sonlar nurida ham tasvirlash mumkin. Masalan, 15
_
kasrni sonlar 
nurida tasvirlaylik. Buning uchun sonlar nurida birlik kesma olamiz va uni 5 ta teng 
kesmalarga ajratamiz (3- rasm). U holda, 
OA
kesma birlik kesmaning beshdan bir 
qismini tashkil qiladi va A nuqtaning koordinatasi 15
__
ga teng bo‘ladi: 
A
﴾ 15
__
﴿.