B. Q. Haydarov

ULUSHLAR. ODDIY KASRLAR HAQIDA TUSHUNCHA
27- §.
a
oddiy 
kasrning surati
oddiy kasrning 
maxraji
b
_
1- rasm
2- rasm

---

120
3- rasm
O
A
X
E
2
5
_
1
5
_
1
5
_
1
5
_
1
5
_
1
5
_
1
5
_
3
5
_
4
5
_
1
a
b
__
kasr — 
a
soni 
b
sonining qanday qismini tashkil qilishini ko‘rsatadi.
O‘lchov birliklarining kelib chiqishi ham ulushlar bilan bog‘liq. 
Uzunligi 1 m bo‘lgan kesma 10 ta teng bo‘lakka bo‘linsa, uning o‘ndan bir 
ulushidan iborat detsimetr hosil bo‘ladi. Demak, 
1
10
__
1dm = m
, ya’ni 1 dm metrning 
o‘ndan bir ulushidan iborat. 
Xuddi shunga o‘xshash, 
1
100
___
1sm = m
va 
1
1000
____
1mm = m
ekanligini ham 
aniqlash mumkin. Shu tariqa, kasrlar yordamida kichik o‘lchov birliklari katta 
o‘lchov birliklari orqali ifodalanadi.
1 kg = 1000 g bo‘lgani uchun, 
1
1000
____
1g = kg
, ya’ni 1 gramm kilogrammning 
mingdan bir ulushiga teng. 
1- misol.
Uzunligi 240 m bo‘lgan simning 5
6
_
qismi qirqib olindi 
(4- rasm). Necha metr sim qirqib olingan?
Yechish. 
Simning 1
6
_
ulushi 240 : 6 = 40 (m) ni tashkil qiladi. 
Bu ulushlarning beshtasi 40
 ·
5 = 200 (m) ga teng bo‘ladi,
Javob: 
200 m sim qirqib olingan.
2- misol.
Qishloqdan shahargacha bo‘lgan 
masofa 9 km. Komil bu yo‘lning 5 kilometrini bosib 
o‘tdi (5- rasm). Komil butun yo‘lning qanday qismini 
bosib o‘tgan?
Yechish. 
Butun yo‘l – 9 km. Uning 1
9
_
ulushi, ya’ni butun yo‘lni 9 ta teng 
bo‘lakka bo‘lib, uning bitta ulushini olsak, 1 km ga teng bo‘ladi. Unda 5 km – butun 
yo‘lning 5
9
_
qismini tashkil qiladi.
Javob: 
Komil butun yo‘lning 5
9
_
qismini bosib o‘tgan.
Biror m sonining (miqdorning) 
a
b
_
qismini topish uchun 
m
sonini 
b
 
ga bo‘lib,
a
ga ko‘paytirish kifoya
 
.
1 — 240 m
5
6
_
— ? (m)
4- rasm
1 — 9 km
? — 5 km
5- rasm
0

---

121