A. M. Mannonov n. A. Abdullayev r. R. Rashidov

AFG‘ONISTONNING IQTISODIY SALOHIYATI VA UNI
QAYTA TIKLASH JARAYONI
Afg‘onistonda “Tolibon” hukumati ag‘darilgach, mamlakatga 
qaytib kelgan 3 mln. nafardan ortiq qochoqlarga yordam berish, 
irrigatsiya va energetika tizimlarini qayta tiklash hamda ta’lim, 
sog‘liqni saqlash sohalaridagi jiddiy kamchiliklami bartaraf etish, 
umuman olganda bir necha yillik urush natijasida butunlay vayron 
bo‘lgan mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmasini qayta tiklash 
ishlarini olib borishni vaziyat taqozo qilar edi. Mamlakatning ijti­
moiy-iqtisodiy infratuzilmasi juda nochor ahvolga tushib qolgan 
bo‘lib, XXI asr boshida elektr energiyasidan faqat 6% afg‘on 
aholisi, dastlabki tibbiy yordamdan esa 10% aholi foydalana olar, 
afg‘onlaming boshlang‘ich ta’lim olganlik darajasi esa 12% ga 
yetar edi.
XXI asr boshida mamlakatda yirik ishlab chiqaruvchi birorta 
ham korxona qolmagan, faqat qo‘l bilan sanarli miqdordagina o‘rta 
darajadagi korxonalar achinarli holda faoliyat yuritar, mavjud kichik 
korxonalaming ham ahvoli nochor edi.
Afg‘oniston ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmasini darrov tiklab 
bo‘lmasligini va ushbu jarayonda olib boriladigan ishlaming ustu- 
vor strategiyasini tuzish lozimligini ilgari surgan Jahon Banki qisqa, 
o‘rta va uzoq muddatli dasturlar ishlab chiqishni taklif etdi. Jahon 
Bankining rejasiga ko‘ra, Afg‘onistonda birinchi navbatda Xalqaro 
hamjamiyat tomonidan ko‘rsatilayotgan insonparvarlik yordamlari 
o‘miga mamlakatning iqtisodiy rivojlanishiga asos bo‘ladigan 
sohalarga tegishli moliyaviy dasturlami amalga oshirish lozimdir.

---

Bu boradagi ustuvor yo‘nalishlardan biri qishloq xo‘jaligi 
bo‘lib, Afg‘onistonning agrar davlat ekanligini hisobga olgan holda, 
irrigatsion tizimlami qayta tiklash, qishloq xo‘jalik mahsulotlari 
ishlab chiqaruvchilarga moliyaviy va moddiy (qishloq xo‘jaligi 
ekinlarining urug‘lari va o‘g‘itlar) tomondan ko‘mak ko‘rsatish 
zarur.
Shuningdek, migratsion muammolar, turar joylar, maktab va 
shifoxonalami tiklash hamda yangilarini qurish kabi masalalar ham 
katta e’tibor talab qiladi. Shuni ham hisobga olish kerakki, aholini 
transport yo‘llari, irrigatsion kanallar va boshqa infrastrukturaviy 
inshootlami qayta tiklashga jalb qila borib, ish bilan ta’minlash 
lozim. 0 ‘rta muddatdagi ustuvor yo‘nalishlarga mamlakat moli­
yaviy tizimining faoliyatini yaxshilash, Afg‘oniston Markaziy 
Banki faoliyatini qayta yo‘lga qo‘yish, iqtisodning shaxsiy sek- 
tori rivojlanishi uchun bir qator shart-sharoitlar yaratish, shuning­
dek, sog‘liqni saqlash, xalq ta’limi va oliy ta’limni yo‘lga qo‘yish 
kabi masalalar kiradi. Uzoq muddatli ustuvor yo‘nalishlar sifatida 
esa, sanoat korxonalari qurish, urush davomida vayron bo‘lgan 
shaharlami qayta ta’mirlash kabi masalalar kiradi.
2001-yildan keyingi davrda Afg‘oniston iqtisodiyotini qayta 
tiklashga qaratilgan bir qator ishlar amalga oshirildi. Xususan, 
transport va energetika sohalarida 10 ga yaqin loyihalar to‘la 
moliyalashtirib birmuncha yutuqlarga erishildi. Afg‘onistonning 
mintaqaviy integratsion jarayonlarda, xususan yirik transport 
kommunikatsiyalari loyihalarini amalga oshirishdagi ishtiroki, 
aw alo o‘zining iqtisodiy rivojlanishiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
XXI asr boshiga kelib Afg‘onistonda jami 23700 km avtomobil 
yo‘llari mavjud bo‘Isa, shundan 6000 km davlat ahamiyatidagi 
yo‘llar, 2700 km ikkinchi darajadagi yo‘llar va qolgan 15000 km 
esa mahalliy ahamiyatga ega qattiq qoplamasiz yo‘llar hisoblanadi.
2002-yilda Osiyo Taraqqiyot Bankining hisob-kitobiga ko‘ra, 
Afg‘onistondagi 6000 km davlat ahamiyatidagi yo‘llaming atigi 
17%i o‘rta holatda edi. Ushbu bank ekspertlarining bildirishicha, 
Afg‘onistondagi avtomobil yo‘llarini qayta tiklash va rekonstruksiya

---

qilish uchun 2002-2005-yillar mobaynida 650 mln. AQSH dollari, 
keyingi 5 yil davomida yana 660 mln. AQSH dollari sarflanishi 
lozimdir. Umuman, 10 yil davomida butun yo‘1-transport tizimi- 
ni qayta tiklash uchun 2 mlrd. AQSH dollaridan ziyod miqdorda 
mablag‘ talab qilinadi.
Afg'oniston hukumati va xalqaro ekspertlaming fikriga ko‘ra, 
nafaqat afg‘on transport infrastrukturasining, balki iqtisodiyot- 
ning ham qayta faoliyat yuritishi uchun muhim ahamiyatga ega 
hamda uzunligi qariyb 2400 km bo‘lgan mamlakatning asosiy 
avtoyo‘l tizimi Kobul - Mozori Sharif - Shibirg‘on - Maymana -
Hirot - Qandahor - Kobul “Halqa yo‘li”ni qayta ta’mirlash lozim.
2002-yilda “Halqa yo‘li”ni xalqaro moliya institutlari va turli 
tashkilotlar tomonidan moliyalashtiriladigan 4 ta asosiy qismga 
bo‘lib ta’mirlash va qurish ma’lum qilindi:
- birinchi qism: Qandahor - Kobul (taxminan 480 km, qiymati 
110,2 mln. AQSH dollari) AQSH, Yaponiya, Saudiya Arabistoni 
tomonidan moliyalashtiriladi;
- ikkinchi qism: Hirot - Qandahor (taxminan 560 km, qiymati 
80,6 mln. AQSH dollari) AQSH, Yaponiya, Saudiya Arabistoni 
tomonidan moliyalashtiriladi;
- uchinchi qism: Kobul - Puli Xumri - Mozori Sharif -
Shibirg‘on - Andxoy (taxminan 546 km, qiymati 84,2 mln. AQSH 
dollari) Osiyo Taraqqiyot Banki tomonidan moliyalashtiriladi;
- to'rtinchi qism: Shibirg‘on - Maymana - Hirot (taxminan 
615 km, qiymati 177,1 mln. AQSH dollari) Osiyo Taraqqiyot Banki 
tomonidan moliyalashtiriladi.
Afg‘oniston transport kommunikatsiyalarini qayta tiklash 
va yangilarini qurish bo‘yicha yuqorida ко‘rib o‘tilgan loyihalar 
qatorida 0 ‘zbekiston Respublikasi tomonidan ilgari surilgan