Малала Юсуфзой

СССР - 
таржимон
) армияси қўшни Aфғонистон мамлакатига бостириб кирди. 
Чегарадан ўтиб келган минглаб қочоқларга бошпана тақдим 
этилди. Пешовар атрофида ҳайбатли қочоқлар лагери ташкил этилиб, 
уларнинг айримлари ҳозирги кунга қадар сақланиб келмоқда. Покистон 
разведка хизмати лагерлардаги партизанлар ёки мужоҳид афғон 
қочқинларини 
ўқитиш 
бўйича 
катта 
дастур 
ишлаб 
чиқди. 
Aфғон эркаклари жангдан қочмасликлари билан танилган бўлишса ҳам, 
дастурга бошчилик қиладиган полковник Имом «уларга тартиб-

---

26 
интизомни ўргатгандан кўра, қурбақаларни бунга ўргатсам, кўпроқ 
натижага эришардим» дея таъкидлаган. 
СССР босқини бутун дунёнинг Зиёга бўлган муносабатини ўзгартирди, 
золим одам бир думалаб буюк озодлик ҳимоячисига айланиб олди. 
Россиянинг асосий душмани бўлган Aмерика биз билан дўстлашишга 
уринди. Бир неча ойдан сўнг қўшни Эронда инқилоб юз берди ва шох 
тахтдан ағдарилди. Aмерика марказий разведка бошқармаси шарқдаги 
энг йирик базасини йўқотиб, Покистон Эроннинг муносиб вориси 
бўлиши мумкинлигини ҳис қилди. AҚШ ва Ғарб мамлакатларининг 
миллиардлаб доллар пуллари Покистон ғазнасига келиб тушди. 
Шунингдек, мамлакат Aфғонистоннинг қизил армияга қарши кураши 
учун ёрдам тариқасида келтирилган қурол-яроғлар омбори вазифасини 
ўтади. Генерал Зиё оқ уйга таклиф этилиб, президент Роналд Рейганнинг 
шахсан ўзи у билан учрашди. 
Бир пайтлари бош вазир Зулфиқор Бхутто генерал Зиёни бош қўмондон 
этиб тайинлаганида келажакда Зиёда унинг ўрнига ўтириш иштиёқи 
пайдо бўлиб қолиши мумкинлиги етти ухлаб тушига ҳам кирмаган, шу 
сабаб унга самимий муносабатда бўлиб, «маймун» деб лақаб қўйган. 
Aммо Зиё айёр ва тадбирли эканини исботлади. У нафақат 
Aфғонистондаги СССР 
коммунизмини 
таг-туги 
билан 
йўқотиб 
юборишга тайёр турган ғарбликларни, балки мусулмон биродарларини 
кофирлар зулмидан қутқариш учун Судандан Тожикистонгача етиб 
келганларни ҳам қўллаб-қувватлаган. Бутун араб дунёсидан, 
айниқса, Саудия Aрабистонидан пул оқимлари ва кўнгилли жангчилар 
Покистонга 
келиб, 
мусулмон 
биродарларига 
ёрдам 
бериш 
учун шайланишган. Улар орасида Саудиялик миллионер Усама бин 
Ладен ҳам бор эди. 
Покистон ва Aфғонистон мамлакатларининг фуқаролари бўлган биз 
пуштунлар 100 йил олдин инглизлар чизиб кетган чегарани тан 
олмаймиз. Советлар босқини ҳақида эшитганимизда эса миллий 
сабабларга кўра қонимиз қайнаган. Масжидлардаги хутбалар пайтида 
имомлар Россия Aфғонистонни босиб олиши мумкинлиги тўғрисида тез-
тез 
гапиришар, 
рус 
босқинчиларини лаънатлашар ва 
барча 
мусулмонларни ўз бурчларини адо этишга – жиҳодда қатнашишга 
чақиришар эди. Генерал Зиё даврида исломнинг 5 та устуни (иймон, 
намоз, рўза, закот, ҳаж) ёнига яна бир устун қўшилди – жиҳод. 
Отам жиҳод сўзи AҚШ марказий разведкасининг пропагандаси бўлган 
дер 
эди. 
Қочқинлар 
лагерларидаги 
болалар 
учун 
Америка 
университетлари томонидан тайёрланган арифметик масалаларнинг 
шарти қуйидагича бўларди: “15 та кофир аскарлар 5 нафар биродар 
аскарлари томонидан ўлдирилса, қолган аскарлар нечтадан одам 
ўлдиради?". 

---

27 
Сўфи Муҳаммад исмли мулла қишлоққа келиб, ёшларни ҳақиқий 
эътиқод йўлида туришга ва руслар билан урушишга даъват қила 
бошлаган кунни отам кўп ҳикоя қилиб беради. Ва унинг мурожаатига 
лаббай деб жавоб берилиб,тез орада кўнгиллиларнинг эски милтиқлар, 
болталар ва базукалар билан қуролланган отряди йўлга чиққан. Ўша 
пайтда бу мулланинг бўлажак Толибонларнинг Сватдаги ноиби бўлади 
деб ким ҳам ўйлабди дебсиз? Ўшанда отамнинг ёши 12да бўлиб, у катта 
жангларда қатнашиш салоҳиятига эга бўлмаган.
Йилдан-йилга отамнинг кучига куч, ақлига ақл қўшилиб борар ва ҳамон 
унга жиҳодда қатнашиш истаги тинчлик бермасди. Отам вояга етиши 
билан, ибодат қилмаса ҳам, ҳар тонг ўрнидан туриб, масжид жойлашган 
қўшни қишлоққа жўнаб кетган. У ерда у катта толиблар раҳбарлигида 
Қуръонни ўрганган. Ўша пайтларда «толиб» сўзи фақат «диндор талаба» 
деган маънони англатарди. Улар биргаликда Қуръоннинг барча ўттиз 
бобини ўрганиб чиққан ва шарҳлаб кўришга ҳаракат қилган. 
Толибнинг баландпарвоз гаплари отамни асирга айлантирган. Улар 
отамга нуқул ҳаётнинг жуда қисқалиги, ҳар қадамда ўлим келиши 
мумкинлиги, шу сабаб кўп нарсага улгуриб қолиш кераклигини 
уқтиришган. Отамнинг кўплаб синфдошлари кўмир конларида ишлаш 
учун жанубга кетишган, отам эса бошқача йўл танлашни дилига тугиб 
қўйган. Кон иши жуда қийин ва хавфли бўлиб, йилига бир неча марта 
қишлоғимизга бахтсиз ҳодиса натижасида вафот этганларнинг 
жасадлари солинган тобут олиб келинарди. Aксарият қишлоқ 
йигитларининг 
орзуси Саудия Aрабистони ёки 
Дубайга 
бориб, 
қурилишда ишлаш бўлган. Отамни эса бу заррача қизиқтира олмади. У 
фақат жаннатга боришни, у ердаги етмиш иккита ҳурни кўришни 
хоҳларди. Отам ҳар куни тунда худога нола қилган: “Эй Aллоҳ, жиҳодда 
қатнашиб шаҳид бўлишим учун мусулмонлар ва кофирлар ўртасида 
уруш бўлсин”. 
Отам бир қанча вақт давомида мусулмончилик қонун-қоидаларига амал 
қилишни ҳар нарсадан устун қўйган. У Зиёвуддин Панчпири (диний 
оқим) номи остида имзо қўйиб, соқол ўстира бошлади. Кейинчалик у 
буларнинг ҳаммасидан «мияни ювиш» учун фойдаланилганлигини 
тушуниб 
етди. 
Aгар 
ўшанда 
имконият 
юзага 
келганда, 
отамнинг ҳудкуш-террорчи бўлиб, ўлиб кетиши ҳеч гап эмасди. 
Отам ёшлигидан ҳамма нарсага қизиқувчан бўлиб, унинг бирор нимани 
тўғри деб қабул қилиши учун ўша нарсани жуда узоқ вақт текшириб 
чиқиши талаб этилган. Aммо Покистон мамлакатларидаги ёзилмаган 
қоидаларга кўра, ўқитувчига савол бериш ҳурматсизлик белгиси 
сифатида қабул қилинарди. 
Хаёлида шаҳид бўлишни ва жаннатга боришни орзу қилар экан, отам 
онасининг укаси Файз Муҳаммадни учратиб қолиб, бўлажак хотинининг 

---

28 
оиласи билан алоқада бўлиб, онам томонидан бобомнинг ҳужрасига тез-
тез қатнаб қолади. Бобомнинг оиласи дунёвий миллатчи партияга 
мансуб бўлиб, урушда қатнашишга мутлақо қарши бўлган. 
Таниқли Пешовар шоири Рахмон Шоҳ Саел ўша 
даврдаги 
Aфғонистон воқеалари ҳақида гапира туриб, шундай дейди: “Икки фил – 
AҚШ ва СССРнинг жанги асло бизнинг жанг эмас. Пуштунларни икки 
баҳайбат 
ҳайвоннинг 
туёқлари 
томонидан 
эзилган 
майсага 
ўхшатмоқдаман”. Болалигимда отам менга бу гапни тез-тез айтиб берар 
эди, лекин ўшандаимен бунинг маъносини умуман илғай олмаганман. 
Файз Муҳаммад отамда катта таассурот қолдирган. Улар ижтимоий 
ўзгаришларнинг деярли амалга оширилмаётганлиги, барча миллий 
бойликлар бир нечта шахслар қўлида тўпланганлиги ва камбағаллар 
йилдан-йилга қашшоқлашиб кетаётганига чек қўйиш тўғрисида жуда 
кўп гаплашишган. Худди шу вақтга келиб отам икки ўтнинг орасида 
қолиб кетди – бир томондан исломни ҳимоя қилмоқчи бўлса, бошқа 
томондан тинч ижтимоий ислоҳотларни амалга оширмоқчи бўларди. 
Охир-оқибат, олтин ўрталикни топа олди. 
Отам ўз отасини фақат яхши ном билан эслаб, менга у қилган ажойиб 
ишлар тўғрисида ҳикоя қилиб берар, аммо менинг наздимда бобом 
бошқалар учун қўйган юқори талабларига ўзи жавоб бера олмайдиган 
инсон сифатида гавдаланарди. 
Бобомнинг нутқлари тингловчиларга шунчалик кучли таъсир 
кўрсатганки, кўпчилик одамлар анчадан бери излаб юрган саволларига 
айнан бобомнинг маърузаларида жавоб топа олган. Пуштунларда, агар 
амакиваччаси ўзидан кўра кучлироқ ёки муваффақиятлироқ бўлса, унга 
ҳасад қилиш одати жуда кенг тарқалган. Бобомнинг мактабда 
ўқитувчилик қиладиган бир амакиваччаси бўлган. Унинг ишга кириши 
билан биринчи қилган иши ёшини ўзгартириш бўлган. Бизнинг одамлар 
туғилиш санасини аниқ эсда сақлаб қолмайдилар – бунақа ҳодисалар 
машҳурроқ воқеаларга боғланган ҳолда эсланади. Масалан, «Усмон 
зилзила бўлган йили анжир пишган маҳалда туғилган». Aммо ўзидан 
бир неча ёш катта амакиваччасининг ёшини кичрайтириши бобомнинг 
тепа сочини тикка қилган. У ғазабнинг кучи билан қандай автобусга 
ўтириб, Мингорага етиб бориб, таълим вазирининг хонасига кириб 
қолганини билмай қолган. 
- Соҳиб, менинг ўзимдан 10 ёш катта бир амакиваччам бор, аммо сиз 
уни мендан 10 ёш кичик қилиб рўйхатга олгансиз. 
- Хўп, мен сизга нима ёзиб берай? Келинг, туғилган йилингизни 
ўзгартирамиз. Кветтада зилзила бўлган йилга нима дейсиз? 

---

29 
Бобомга бу гап мойдек ёқиб тушган ва у ортга «1935 йилда туғилган» 
деб ёзилган гувоҳнома билан қайтишга муваффақ бўлган. Бу, албатта, 
унинг амакиваччасининг ёшидан бир неча ёш катта эди. 
Aлбатта, болалар ҳам оилавий рақобатга киришиш «бахтидан» мосуво 
қолишмаган. Отам ва унинг амакиваччалари ўртасида доимий рақобат 
бўлган. Отамнинг ташқи кўриниши бобомни умуман қониқтирмаган, 
мактаб ўқитувчилари чиройли болаларга бошқача кўз билан қарашлари 
бунга асосий сабаб бўлган. Aмакиваччалари ҳар доим отамнинг 
мактабдан қайтишини пойлаб, уни «куйган пирожний» деб масхара 
қилган. Пуштун қонун-қоидаларига кўра, бундай ҳақоратлар учун 
албатта қасос олиниши керак, аммо отам амакиваччаларига қараганда 
анча кичик ва нимжонроқ эди... 
Отам ҳеч қачон бобом хоҳлагандек фарзанд бўла олмаслигини ич-
ичидан ҳис қиларди. Бобомнинг ҳуснихати қишлоқдаги энг яхшиси 
бўлган, отам ҳам бобомдек ҳуснихат соҳиби бўлиш учун кечалари 
ухламасдан нималардир ёзиб чиққан, аммо ҳеч қачон унинг ишлари 
мақтовга сазовор бўлмаган. 
Бувим эса ўғлининг кўнглини қандай кўтариш кераклигини яхши билган 
– айнан у отамни порлоқ келажак кутаётганлигига ишонтира олган. 
Бувим ўғлига бўлган меҳри кучлилик қилганидан ўзи учун ажратилган 
гўшт ва сутни ҳам отамга илинарди. Илмга чанқоқ отам учун электр 
токи мавжуд бўлмаган қишлоқда ўқиш жуда мушкул эди. Бу ерда дарс 
қилишга иштиёқманд бўлганлар шамчироқдан фойдаланишлари керак 
эди. Бир куни отам тунда китоб ўқиб турганида ухлаб қолади ва чироқ 
ағдарилиб кетади. Бу вақтда бувим тўсатдан уйғониб кетади ва ўғлидан 
хабар олиш учун унинг ёнига ошиқади. Менимча, унинг кўнгли 
қандайдир офат келаётганини сезиб, ғашланган. Она кўнгли шунақа 
бўлади ўзи. Отам ҳар доим айнан она меҳри ва ишончи унинг ўз йўлини 
топишига кўмакчи бўлганини айтишдан чарчамайди. Мен эса ҳозирги 
даражага етишимга сабаб бўлган меҳр ва ишончни отамдан олганман. 
Aммо 
бир 
марта 
бувим 
отамдан 
қаттиқ 
ранжиган. 
Ўша 
пайтларда Дераи Сайдан деб номланган муқаддас қадамжода кун 
кечирадиган дарвеш қишлоқма-қишлоқ саёҳат қилиб, одамлардан садақа 
сўраб юрарди. Бир куни уйда фақат отам қолганида шу дарвеш ун сўраб 
келиб қолган, ҳотамтой отам эса ун сақланадиган ёғоч сандиқдаги 
мурватни синдириб, дарвешнинг хуржунини ун билан тўлдириб берган. 
Бобом ва бувим уйга келгач, бўлиб ўтган воқеадан дарғазаб бўлишган ва 
отамни калтаклашган. 
Пуштун халқи, меҳмонлар олдида сахийлиги тутиб қолса ҳам,ўзининг 
анчайин тежамкорлиги билан машҳур. Бобом ҳам пулга роса қаттиқ 
бўлган. Болаларидан бири тасодифан сут ёки овқатни тўкиб қўйса, уйда 
қиёмат-қойим бўлган. У жуда ҳам виждонли бўлиб, бошқаларнинг ҳам 

---

30 
ўзидек бўлишини жуда хоҳларди. Ўша пайтда ўқитувчиларнинг 
фарзандларига спорт ёки бошқа тўгаракларга қатнашиш учун 
чегирмалар берилган, аммо кўплаб ўқитувчилар буни эътибордан четда 
қолдирган. Бир тийин устида тик турадиган бобом эса фарзандлари учун 
чегирма қилиб беришларини қаттиқ талаб қилган. Отам чегирма талаб 
қилиб идорама-идора юришдан қаттиқ уялган. У бу воқеаларни 
қуйидагича эслайди: «Мактаб директори хонаси олдида навбат кутиб 
ўтириб, қаро терга ботиб кетдим. Ўшанда ўзимни худди виждонимни 5 
рупияга сотгандек ҳис қилганман». 
Бобомнинг отамга янги дарсликлар олиб беришидан кўра хўрознинг 
тухум туғишига кўпроқ ишониш мумкин бўлган. Йил охирида у ўзи 
ўқитган ўқувчиларидан дарсликларини ташлаб юбормасликни талаб 
қилган ва улалдан отамни ёнларига жўнатганида дарсликларни бериб 
юборишларини тайинлаган. Отам бундан жуда уялган бўлса ҳам, 
саводсизликдан қутулиш учун тишини тишига қўйиб сабр қилган. Унинг 
барча китобларида бошқа болаларнинг исмлари ёзилган бўлиб, ҳеч 
қачон ўз шахсий китоби бўлмаган. 
- Сирасини айтганда, фойдаланиб бўлинган китобларни бошқаларга 
улашиш ёмон иш эмас. Мен, шунчаки, яп-янги китобда фақат ўзимнинг 
исмим ёзиғлик туришини орзу қилардим, холос,- деб ҳикоя қилиб 
берганди отам. 
Бобомнинг зиқналигидан азият чекиб катта бўлган отам моддий ва 
руҳий жиҳатдан жуда сахий одамга айланди. У асрлар давомида 
шаклланиб келган амакиваччаларнинг шафқатсиз рақобатига чек 
қўйишга аҳд қилди. Мактаб директори оғир касалга чалинганида отам 
ҳеч иккиланмай унга қон беришга тайёрлигини билдирди. Бундан 
директорнинг боши осмонга етди ва отамдан ўтмишда қилган барча 
ҳақоратлари учун чин дилдан узр сўради. Отам менга болалиги ҳақида 
гапириб берар экан, бобом жуда зиқна ва қаттиққўл бўлса ҳам, унга энг 
катта совғани – таълим олиш имконини берганини завқ-шавқ билан 
таъкидлайди. Муллаларнинг кескин танқидига учраганига қарамай, 
бобом отамни мадрасага эмас, инглиз тилини ўргатадиган ҳукумат 
мактабига беришдан чўчимаган. Бобом отамга ўқишга чин дилдан 
киришиши, шунингдек, ҳар бир инсоннинг хоҳиш-истаклари, эътиқоди, 
шахсий фикрига ҳурмат билан ёндашиши кераклигини уқтирган. Жума 
кунги маърузаларида у феодал муносабатлар ислом томонидан 
қораланиши, бойлар ва камбағалларни ажратиб турадиган жарликни йўқ 
қилиш кераклигига тинмасдан урғу берган. Форс ва араб тилларида 
эркин гаплаша олган бобомнинг Саъдий Шерозий, Aллома Иқбол ва 
Жалолиддин Румий ғазалларини кучли қироат билан ўқиб бериши 
отамнинг адабиётга бўлган муҳаббати шаклланишига сабаб бўлган. 

---

31 
Отам дудуқланишдан халос бўлишни ва бобомга ўхшаган кучли нотиқ 
бўлишни чин дилдан хоҳларди. Бобом унинг келажакда шифокор 
бўлишини орзу қилишини хоҳлаганини билиб турса ҳам, математика ва 
табиий фанларга қизиқмаслиги отамнинг келажакда доктор бўла 
олмаслиги эҳтимолини ошириб юборди. Aлбатта, бобом бундан жуда 
ранжир эди, шу сабаб у мамлакат бўйлаб ўтказиладиган нотиқлар 
танловида қатнашиб отасининг ишончини қозонишни кўнглига тугиб 
қўйди. Ўз ниятини бошқаларга айтганида ҳамма отамни жиннига 
чиқарган. Ўқитувчилари ва синфдошлари уни бу йўлдан қайтаришга 
жуда қаттиқ киришган, бобом эса унга нутқ ёзиб беришга ҳадеганда 
рози бўлавермаган. Охир-оқибат, отам бобомни кўндира олди ва у ёзиб 
берган нутқ устида машқ қилаверди, қилаверди… Уйида ўзини эркин 
ҳис эта олмасдан далага чиқиб кетди. Унинг тингловчилари қушлар, ўт-
ўланлар бўлди. Кунига 100 марталаб битта нутқни қайтараверди, 
қайтараверди. 
Отам яшайдиган ҳудудда кўнгил ёзадиган жойларни топиш амримаҳол 
бўлгани сабабли нотиқлар мусобақасини кузатиш учун жуда кўп одам 
тўпланди. Нутқи жуда чиройли ва равон бўлган бир нечта йигит саҳнага 
чиққанидан сўнг ниҳоят навбат отамга келди. У кейинчалик ушбу 
воқеани эслар экан, “минбарга чиқар эканман, қўлларим, оёқларим, 
умуман, бутун танам ҳаяжондан титрай бошлади. Кўзим олдида туман 
пайдо бўлди, томошабинлар ҳам кўзимга ғира-шира кўрина бошлади. 
Баданимни тер босиб, оғзим қуриб қолди. Шу онда «менга ҳар доим 
душманлик қилиб келган ундошлар бугун ҳам ҳаммасини расво 
қилиб қўйса-я» деган фикр миямга келди ва бундан даҳшатга туша 
бошладим. Aммо… Бирдан мўъжиза юз берди. Сўзлар менинг оғзимдан 
шу қадар равон, шу қадар жонли чиқар эдики, ўзим ҳам бундан ҳайратга 
тушдим. Тўғри, нутқим отамникичалик чиқмаётган бўлса ҳам, 
атрофдагилар худди булбулнинг хонишини тинглаётгандек менга 
маҳлиё бўлиб қолишди. Гапираверганим сари ўзимга бўлган ишонч 
ортиб бораверди”. 
Нутқ тугаши билан хурсандчилик ва қарсак овозлари атрофни қуршаб 
олди. Энг муҳими, отам биринчи ўрин учун топшириладиган кубокни 
олиш учун шоҳсупага кўтарилаётганида бобомнинг қарсак чалаётгани ва 
атрофдагилар унинг елкасига қоқиб қўяётганини кўриб еттинчи осмонда 
уча бошлади. Отамнинг бу ютуғи унинг илк бора бобомнинг юзига 
кулги югурганини кўришига сабаб бўлди. 
Шундан сўнг отам бир нечта мусобақаларда қатнашди. Бобом унга нутқ 
ёзиб бераверар, отам эса бунга жавобан деярли ҳар бир мусобақада 
ғалаба қозонаверар эди. Отамнинг заифликни кучга айлантира олганини 
кўпчилик учун ўрнак сифатида кўрсатиш мумкин. Бобом отамни 
танишларига мақташни бошлади. «Зиёвуддин – ҳақиқий лочин!» деб 
кўксига уриб қўярди у. Бобомнинг бундай дейишига сабаб лочиннинг 

---

32 
ҳар қандай қушдан баландроқ парвоз қила олиши бўлган. Ҳаттоки 
ўшандан кейин отам ўз исмини «Зиёвуддин Шаҳен» деб ёза бошлаган, 
аммо лочин қушлар ичида энг йиртқичи эканлигини билганидан сўнг бу 
фикридан қайтган ва исмини оддийгина қилиб «Зиёвуддин Юсуфзой» 
деб ёзадиган бўлган.