Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
 
 

---

46 
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1.
 
Chet til o‘qitish mazmuni va til materialini o‘qitish mazmuni nimalardan 
iborat? 
2.
 
Grammatik birliklarga nimalar kiradi? 
3.
 
Xitoy tili fonetikasini o‘qitishda nimalarga ahamiyat berish kerak? 
4.
 
Og‘zaki nutqni o‘qitishning maqsadi va vazifalarini sanab bering.
 
3.2-
§.
Chet tilini o‘qitish metodlari 
O‘quvmashg‘ulotiningmaqsadi: 
Zamonaviymetodikafaniilgarisurayotgan 
chet tilini o‘qitishning asosiy 
metodlaridan: 
tarjima,to‘g‘ri, 
qiyosiy 
va 
aralashmetodlarbilantalabalarnitanishtirish.
 
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
tarjima,to‘g‘ri, qiyosiy,aralash,F. Kloss, A. 
Bolen,immanensiya,nutq faoliyati, parallel, didaktik metod.
 
Hozirgi vaqtda chet tilini o‘qitishning uchta asosiy metodi mavjud: to‘g‘ri, 
qiyosiy 
va 
aralash. 
HurmatliustozdomlamizJamolJalolovesabumetodlarnito‘rtgurhgabo‘ladilar. 
“Tarixanmetodlarto‘rtguruhgabirlashtirilib, 
ularningnomlariga 
«tarjima», 
«to‘g‘ri(yoki 
tarjimasiz)», 
«qiyosiy(yoki 
ongli-qiyosiy)», 
«aralash» 
so‘zlarinianiqlovchisifatidaqo‘shibaytiladi.”
27
Ular 
«to‘g‘ri(yoki 
tarjimasiz)»metodni ham qo‘shadilar. 
1. O‘z tarixi davomida grammatik tarjima metodi bir necha bor "to‘g‘ridan-
to‘g‘ri" metodlarni qo‘llab-quvvatlovchilar tomonidan tanqid qilingan bo‘lib, 
ular tillarni faqat ularni o‘rganish bilan emas, balki gapirish va tinglash orqali 
o‘rganish kerakligini ta’kidlaganlar. Ba’zi tanqidchilarning e’tirof etishlaricha, 
grammatik tarjima usuli bu "narsa haqida emas, balki narsa haqida hamma 
narsani bilish kerak" deganidur. Shunga qaramay, grammatik tarjima usuli 
Amerika ta’lim tizimida qo‘llaniladigan asosiy usullardan biri bo‘lib qolaverdi, 
garchi u qisman “o‘qish usuli” deb atalgan bo‘lsa-da, grammatik tarjima klassik 
matnlarini chet tilini o‘rganayotgan talabalar uchun yozilgan matnlar bilan 
almashtirdi; chastotali so‘zlarni o‘rganishga asoslangan va talabalarni 
o‘qiganlarini ongli ravishda tarjima qilishdan qochishga undagan. Tabiiy 
yondoshuv professional adabiyotlarda katta e’tiborga olingan va uning asosida 
bir qator darsliklar va o‘quv qo‘llanmalari ishlab chiqilgan.
Grammatik tarjima usuli 19-asr o‘rtalaridan 20-asr o‘rtalarigacha xorijiy tillarni 
o‘rganish usuli sifatida keng tarqalgan edi. Ushbu usul birinchi marta 19-asr 
boshlarida Lotin va Qadimgi Yunon tili darslarida kiritildi, ko‘proq 
kommunikativ yo‘naltirilgan usullar o‘rnini egalladi, chunki lotin tiliog‘zaki til 
27
Jalolov J. Chet tili o‘qitish metodikasi. -T.: O‘qituvchi. 2012. – B. 43 

---

47 
maqomini yo‘qotdi. Ushbu usul og‘zaki chet tilini o‘qitish uchun mos 
bo‘lmaganligi sababli, klassik matnlarni o‘qish va tarjima qilishni o‘rgatish usuli 
sifatida ishlatilgan. XIX asrning o‘rtalariga kelib, ushbu usul Karl Plots va Ioxan 
Seydendstuker kabi nemis olimlari tomonidan zamonaviy tillarni o‘qitish uchun 
qabul qilingan va u tezda Evropa va Amerika Qo‘shma Shtatlari bo‘ylab turli 
darajadagi o‘quv muassasalariga tarqaldi . 
Til o‘rganish nazariyasida grammatik tarjima usulini qo‘llaydigan 
advokatlar va o‘qituvchilar ushbu usulning hech qanday nazariy asoslarini 
shakllantirishmagan. Shunga qaramay, ushbu usul tilning leksik tuzilmalardan 
iborat degan taxminiga asoslanadi va ushbu elementlarni o‘rganish orqali ularni 
jumlalar va uzunroq matnlarni tarjima qilishda qo‘llash mumkin bo‘ldi.Ushbu 
usulning maqsadi adabiyotni maqsadli tilda o‘qish qobiliyatini rivojlantirish 
bilan bir qatorda “aqliy intizom, qat’iylik va hayotni keng insoniy tushunish” ni 
rivojlantirishdir. “Aqliy intizom” murakkab grammatik tuzilishlarni tahlil qilish 
orqali mustahkamlangan deb ta’kidlanadi. Ikkilamchi maqsad chet tilini 
grammatik tahlil qilish amaliyoti orqali talabalarning o‘z ona tillari haqidagi 
tushunchalarini yaxshilashdir. 
Chet tilining grammatik tuzilishini tahlil qilish maqsadga muvofiq, 
grammatik tarjima darsligining har bir bobida asosiy grammatik qoidalarni 
batafsil tavsiflaydigan bir yoki bir nechta grammatik jihatlarga e’tibor qaratilgan 
va qo‘shimcha ravishda qoidalarga istisnolar batafsil ko‘rib chiqilgan. 
Shuningdek, har bir bobda talabalarni aniq jumlalar yoki matnlarni tarjima 
qilishga tayyorlashga mo‘ljallangan lug‘atlar ro‘yxati mavjud. Shunday qilib, 
lug‘at, qoida tariqasida, biron bir mavzu bilan cheklanmaydi.Dars o‘quvchilarni 
ona tilidan maqsadli tilga va, aksincha, tarjima qilishni talab qiladigan bir qator 
mashqlar bilan yakunlandi. Mashqlar badiiy matnlardan parchalarni o‘z ichiga 
olishi mumkin yoki ular shunchaki ma'lum bir grammatik hodisani aks ettirish 
uchun mo‘ljallangan alohida jumlalardan iborat bo‘lishi mumkin. Grammatik 
aniqlikka alohida e’tibor beriladi. Chet tilini o‘rganishga bo‘lgan bunday 
yondashuv o‘qish va tarjima ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilganligi 
sababli, odatda gapirish yoki tinglashni o‘rgatishga kam e'tibor beriladi.