B. T. Toshmuhamedov

in
29-rasm. 
Intruziv tog'jinslarining joylashish shakllari:
1 — batolit, gumbaz, shtok va ksenolitlar yuvilgan yuzada va kesmada;
2 — gorpolit va dayka yuvilgan yuza va kesmada; 3 — yuvilgan yuzada
va kesmadagi lakkolitlar, lopolit, shtok, daykalar va diapirlar.
1000-1500 m gacha b oradi, uzunligi esa bir nech a o ‘n m etrd an
n ech a yuzlab kilom etrgacha c h o ‘ziladi. M asalan, Rodeziyadagi 
(Afrika) katta daykaning uzunligi taxm inan 500 km , eni esa 3 
km dan 12 km gacha boradi. D aykalar yakka yoki g u ruh boMib 
uchrashi m um kin. Tuzilishi oddiy yoki m urakkab boMadi. B a’zan 
daykalar ko‘rinishida yoy shaklida yoki halqaga o ‘xshab tutashib 
turadi.
B atolitlar. 
In tru z iv jin s la rn in g eng k a tta va m u rak k a b
tuzilishidagi shakllari bato litlar deb ataladi. U lar gum bazsim on, 
yonlari tik boMib, togMik oMkalaming bel qism i b o 'ylab c h o ‘zilib
127

---

yotadi. Shuningdek, nihoyatda katta — necha yuzlab va hatto 
m inglab kvadrat kilom etr m aydonni egallagan boMadilar.
S h u n d ay xususiyatga ega boMgan, lekin kichik hajm dagi 
(10— 100 km 2) intruzivlar shtok deb yuritiladi. Batolitlar yon atrofi- 
dagi jinsga boMgan munosabatiga qarab moslangan va m oslanm agan 
batolitlarga boMinadi.
K atta chuqurlikdagi m agm a jinslarning yotish shakllari bilan 
nordonligi ( S i0 2 ning m iqdoriga qarab) o ‘rtasida bogMiqlik bor. 
OMa asosli va asos jinslar, intruziv uyum lar, fakolitlar, lakkolitlar, 
lo p o litla r va d ay kalarni h osil qilsa, o ‘rta va n o rd o n jin s la r 
lakkolitlar, batolitlar va daykalarni hosil qiladilar.
^
Effuziv tog ‘ jinslari
V ulqonlar Y er yuzasida keng tarqalgan boMib, so ‘ngan va 
so ‘n m a g an harak a td ag ilarg a boM inadi. Bu v aq tin ch a boMib, 
harakatdagilarso‘nganga yoki aksincha so‘nganlari harakatdagilarga 
aylanishi mum kin. H arakatdagi vulqonlardan gazlar, qattiq jism lar, 
suyuq la v a la r Y er b etig a c h iq a d i. Y o riq la rd a n q u y u lu v c h i 
lavalarning ko‘pchiligi (90—95%) bazaltdan, ya’ni tarkibida S i 0 2 
ning o 'rta c h a m iqdori 49% boMgan asos lavadan iboratdir. U lar 
ko‘pincha katta m aydonlarni qoplab yotadilar, qalinligi esa uncha 
katta boMmaydi.