B. T. Toshmuhamedov

P . 
V. 
B em m olen g ip o te z a s i. 
19 3 3 -y ilda g o lla n d o lim i 
P .B . B em m olen 
Y er shari q o b ig 'in in g riv ojlanishi haqidagi 
undatsion gipotezani ilgari surdi. Bu gipotezaga ko 'ra planetam iz­
ning rivojlanishi gidrostatik m uvozanatga intilishdek uzundan- 
uzoq tarixiy jarayonlarga egadir. Bu hodisa quruqlik teptekis 
bo'lib, okean suvi ham m a joyda 3 km chuqurlikda bosgandagina 
bo'lishi m um knn. Bu hoi hali bo'lgani y o 'q , chunki Y er shari 
ju d a k o 'p energiya zaxirasiga ega b o 'lib , uning ta ’sirida Y er 
yuzasida 3 milliard yildan buyon togMar bir necha m arta qayta- 
qayta paydo bo'lm oqda. Uning fikricha, Yer po'stidagi jarayonning 
asosiy sababchisi sialsim atik m assa oraligidagi differensiatsiya.
208

---

Bunda ustki qatlam — sial, quyi qatlam — sim adan ekzoterm ik 
fizik-kim yoviy zanjirli reaksiya ta ’sirida ajralib chiqadi. Ajralib 
chiqqan m ahsulot (astenolit) yopishqoq, yengil va harakatchan 
bo'lgani uch un ostki sim atik qatlam dan yuqoriga chiqishga harakat 
qiladi. A stenolit q atlam yengil va h arak atch an bo'lgani uchun 
yuqoriga intiladi va ustki p o 'stn i ko 'tarad i. Bu hodisa k o 'p in ch a 
geosinklinal o 'rtasid a ro 'y berib, Y er p o 'stin in g gum bazsim on 
ko'tarilishiga sabab bo 'ladi. Bu hodisa geosinklinal botiqlarda ro 'y
berib, tabiiy geokim yoviy jarayo n lar natijasida ustki astenolitli 
p o 'st g id rodinam ik jaray o n ta ’sirida yuqoriga ko'tariladi.
A sten o litla rn in g yuq o riga k o 'ta rilis h id a n g e o a n tik a n a lla r 
paydo bo'ladi va uning hisobicha yon tom onlarida (atrofida) botish 
(cho 'k ish ), bukilish hodisasi ro 'y beradi. Bir necha m illion yillar 
o'tgach, bu tog' oldi botiqlari yana astenolitlar kuchi bilan k o 'tari­
ladi va nihoyat, yangi geoantiklinal hosil b o 'lad i. G eosinklinal 
hu d u d in in g o 'q i y a n a d engiz to m o n siljiydi. S h u n d ay qilib, 
geosinklinal dengizidan to g 'la r hosil b o'lgan.
Yer p o'stin in g b unday deform atsiyasi o 'z o 'm id a tortish reak- 
siyasiga olib keladi. Bu kuch esa tog' oldi botiqlarida siljiq, uzilm a 
va boshqa shu kabi buzilgan strukturalarni hosil qiladi.
Bu gipotezaga k o 'ra , to g ' tizm alarining k o 'tarilish i va orollar 
halqasining paydo bo'lishi yonlam a bosim ta ’sirida bo'lm ay, balki 
Y erning c h u q u r qism idagi geokim yoviy ja ra y o n la r n atijasida 
vujudga keladi. B em m olyon o 'z g ipo tezasin i Ind on eziyan in g 
geologik tu z ilish id a g ip o te tik va ek sp erim en tal g rav io m etrik
profillarning to 'g 'ri kelishi bilan isbotlaydi.
M. A. Usov gipotezasi. M . A. U sovning 1930-yilda yaratgan 
«Yer m ateriyasining rivojlanish nazariyasi» uning vafotidan so 'n g
1940-yilda «Strukturnaya geologiya» kitobida bosilib chiqdi.
M. A. Usov Y er p o 'sti tektonikasini birlam chi m ateriyasining 
o 'z -o 'z id a n rivojlanish shakllaridan biri deb tushunadi. M ateriya- 
ning asosiy xususiyatlaridan biri uning harakati, F. Engels aytib 
o'tganidek, m ateriyaning o 'z a ro tortishish va itarish kuchlarining 
o 'za ro m unosabati natijasidir. U lar h a r xil (m anfiy va m usbat) 
harakatlansa h am b ir b u tu n , y a’ni ajralm asdir.
X ilm a-xil tog ' jin slarid an tashkil topgan Y er p o 'stid a o 'z -
209

---

o ‘zidan rivojlanish, qochish va tortishish kuchi siqilish va ken- 
gayish tarzida ro ‘y beradi.
Yer po'stining siqilishi va kengayishi tashqi kuchlar t a ’sirida 
kuchsiz harakatlardan bo'lm ay, balki m ateriyaning rivojlanishida 
intilm a va qoch m a kuchlarining bir formasidir.
Bu gipotezaga boshqa olimlar ham ancha hissalarini qo'shdilar. 
U ning qisqacha m azm uni m ana bunday.
Sam o jism lari qatoriga kiradigan Yer ham o 'z a ro tortishish 
hodisasi natijasida m ateriyaning quyuqlashishidan paydo bo'lgan. 
M ateriya quyuqlashish davrida o 'zid an k o 'p issiqlik chiqaradi va 
chiqayotgan issiqlik m arkazdan kochish kuchining bir formasi 
bo'lsa ham bu jism ni (m ateriyani) eritish uchun yetarlidir.
Lekin issiqlikning oshishi m a ’lum bosqichgacha bora oladi, 
m oddaning keyingi zichlashishi haroratning pasayishiga olib keladi.
Yerga nisbatan an ch a katta Kryuger yulduzini misol qilib 
olsak, uning zichligi 9,1 ga teng b o'lib, hozirgacha n u r tarqatadi.
D em ak, u n ing o 'ta siqilgan m ag'zi atrofidagi po 'stig a yetarli 
m iqdorda nur yetkazib beradi. Yerning zichligi 5,5 bo'lgani uchun
— bu hodisa boshqacharoq ro 'y beradi. Yerning massasi kam , 
shuning uch u n uning m arkazi bilan po'sti bir vaqtda qotgan.
S h unday qilib, M.A. U sov o 'z gipotezasida quyidagilarni 
e ’tiborga olgan:
Yersovigani uchun siqilmaydi, balki siqilishi sababli sovimoqda.