B. T. Toshmuhamedov

duryolarining
v ia l te k s lig i
48-rasm. 
Iroq va Eron sim m etrik orogen poyasining taxm in iy kesimi:
platform alam ing botgan old qismi (forlandlar) bir-biriga yaqinlashishi
va geosinklinalning chekkalari burmalanib ag‘darilishi k o ‘rsatilgan.
A.P. Pavlov m agm aning sovish jarayoni masalasini hal qilishda 
ju d a k o ‘p faktorlarni hisobga olish kerak, m asalan, radioaktiv 
parchalanish natijasida ajraluvchi issiqlikning Y e r p o ‘stida bir tekis 
ta rq a lm a g a n lig ig a h am e ’tib o r b erish kerak, d ey d i. U Y er 
p o ‘stining h am m a joy i b ir tekis sovim aydi, h atto bu hodisa ju d a 
sekin ro ‘y beradi, deb uqtiradi.
B undan tashqari, A. P. Pavlov Y er p o ‘stida ikki xil harakat- 
ning kelib chiqish sababini tushuntiradi. Buning birinchisi orogen 
harakat, ikkinchisi epeyrogen harakat. U larni Y er p o ‘sti funda- 
m entining (arxeoy, proterozoy eralariga kiruvchi ki.stallik p o ‘st) 
tuzilishi va uning ustidagi c h o ‘kindi qatlam larning xususiyatiga 
qarab belgilanadi. U ning fikricha, Y er sharining dastlabki qotgan 
p o ‘sti bir butun qattiq kristall m odda b o ‘lib, burm alanish hodisasiga 
bardosh berishi m um kin. U ning ustidagi c h o ‘kindi q atlam lar esa 
bem alol burm alanadi.
A.P. Pavlov Oy sathini tekshirib, undagi vulqonli qattiq p o ‘stni 
yerning birlam ch i p o ‘stiga o ‘xshatadi. O lim Oy m assasining 
kichikligi va undagi suv qisqa vaqt davom ida tugab ketganligini 
hisobga olib, oyda c h o ‘kindi qatlam lar hosil b o ‘lishi va tektonik 
harakatlar yerdagichalik kuchli bo'lm aydi deb k o ‘rsatadi. Oydagi 
katta-katta botiqlarnii (qora dog‘larni) qadim gi vulqonli jarayon 
natijasida O yning erib ketgan katta bir qismi deb tu shuntiradi.
207

---

Tez sovishi natijasida oyning hajm i qisqara boshlaydi va m agm a 
sovib, qisqarib, tagiga c h o 'k is h id a n chuqurligi 4000-5000 m 
keladigan botiqlar hosil bo'ladi. Shunday qilib, Oy yuzasida ikki 
xil relyef: lavaning sovishi va siqilishidan qalin po'stli quruqlik va 
p o ‘sti yupqa botiqlar paydo boMgan.
Xuddi shunday holat Yer sharining boshlang‘ich davrida ham 
boMgan, biroq Yerda havo va suv qatlam lari bo'lgani uchun uning 
oldingi shakli saqlanm agan. Yer yuzasining pastqam joylari suvga 
to 'lg an , quruqlikdan daryolar birlam chi p o ‘stni yem irib, oqizib 
dengizlar tagiga cho'ktirgan. Dengiz tagida bu ch o ‘kindilar qatlami 
Yer sharining keyinchalik sovishidan siqilib, burm alangan va tog' 
tizm alarini hosil qilgan. Vujudga kelgan birinchi burm ali q atlam ­
larning yemirilishi va ostidagi m agm a ta ’sirida erib yupqalanishi 
uning cho'kishiga va nihoyat, erib ketib oldingi holatiga nisbatan 
ch u qu r dengizlarni hosil qilishiga sabab boMgan deb tushuntiradi. 
Ik kinch i m arta paydo b o'lgan dengizlar asta-sekin ch o 'k in d i 
yotqiziqlar bilan to'lib yana burm alanib borm oqda, deb ko'rsatadi. 
Y a ’ni oldingi dengiz o 'm i quruqlikka, quruqlik esa dengizga 
aylanadi. M ateriklarda yer qalinlashib borgach, ularning tagidagi 
m agm a kuchli bosim ta ’sirida siqilib, ustidagi p o 'st orasiga suqilib 
kiradi va katta-katta batolitlarni hosil qiladi.
A. 
P. Pavlov fikricha, Yer shari p o 'stin in g vujudga kelishini 
izohlashda m agm atizm kuchini hisobga olish zarur. U vulqonizm
energiyasining bitm as-tugalm asligini va und an kelib chiqadigan 
mexanik energiyani e ’tiborsiz qoldirish n oto'g'ri ekanligini uqtiradi.