B. T. Toshmuhamedov

50-rasm. 
Qoratutboshi tog'idagining nurash.
issiqdan kengayib k etish i, tu z la rn in g t o ‘p la n ish i h am fizik 
nurashga kiradi. Tog‘ jinslari har xil m inerallardan hosil bo'lganligi 
uchun issiqlikni bir xil o ‘tkazm aydi. B undan tashqari, bir xil 
m inerallardan tuzilgan to g 'jin slari ham b ir xilda kengaym aydi va 
m ineral kristali ham m a tom onga har xil kengayadi. Shunga ko'ra, 
tog' jinslarini tashkil etuvchi m inerallarning turlicha kengayishi 
va torayishi natijasida hatto granit jinsi ham m aydalanadi.
10-ja d v a l
M ineral
K engayish koeffitsiyenti
Kvars.....................................
0,000310
Ortoklaz.................................
0,000170
Shox aldam chi.......................
0,000284
Kalsit...................................
0,000200
Quyidagi jadvalda b a ’zi bir m inerallar hajm ining kengayish 
koeffitsiyenti berilgan.
M inerallar kristalining har tom onga kengayish koeffitsienti 
bir xil b o'lm aganligidan nurash hodisasi tezlashadi. Quyidagi
230

---

jadvalda kvars va kalsit m inerallari kristalining ikki to m o n g a ikki 
xil kengayishi ko‘rsatilgan.
11-jadval
Minerallar
Kristallar
o ‘qi
t°
Yo‘nalishlariga 
qarab kengayish 
koeffitsiyenti
Kalsit.......................
/ / v
20°
25,6 • 106
Kalsit.......................
± L 3
20°
55 • 10-6
Kvars........................
//L 3
20°
7,5 • 10-6
Kvars........................
-LL3
20°
13,7 • 106
N urash Yer yuzasining o ‘simlik bilan qalin yoki siyrak qopla- 
nishiga ham bog‘liq. Suv va o ‘simlik kam yoki yo‘q, b o ‘lgan joylarda 
fizik nurash kuchli bo ‘ladi. M arkaziy Osiyoda yoz faslida (Qoraqum 
choMida) qum va yalang to sh la r harorati 70-80°C ga yetadi, 
kechalari 5-10°C gacha pasayadi, natijada jinslar yorilib ketadi.
N u rash hodisasi jinslarning kristalli va qatlam larning darzli 
bo'lishiga ham bog'liq. T og‘ jinsida darz qan ch a k o ‘p b o ‘lsa, u 
sh u n ch a tez yem iriladi.
M exanik nurash asosan tashqi sabablar yordam ida yuz beradi. 
C h u n o n ch i, Yer yoriqlariga, m ineral va tog‘ jinslari orasiga kirib 
qolgan suvning harorati pasayib, bu Yerda suv m uzlaydi, suv 
m uzlashi bilan muz kengayib, jinslarni yorib yuboradi. Bunday 
nurash ko‘proq yalang tog‘ jinslarida, baland to g ‘larda yilning 
b archa faslida b o ‘lib turadi. Buning natijasida ju d a ko ‘p siniq 
jin slar uyumi hosil b o ‘ladi.
B undan tashqari, Yer yuzasi qanday jo y boMishidan q a t’i 
nazar, o ‘simlik bilan qonlangan. 0 ‘simliklarning ildizi jinslar orasi­
ga yorib kirib, ularni b o ‘laklarga ajratadi, darzlarni kengaytiradi. 
C hirigan ildizlardan o ‘tgan suv Y er ostida m uzlab, darzlarni 
kengaytiradi.
N ihoyat, Yer ichki qism ida yashovchi hasharotlar, qurt va 
chuvalchanglar gil h am da lyossim on jin slar orasida ju d a ko‘p 
m iq d o rd a ko vaklar hosil q ilad i, u la rn in g fizik va kim yoviy 
xususiyatlarining o ‘zgarishiga yordam beradi.