B. T. Toshmuhamedov

Q it’a b o ‘lagi
T izm a
Yangi okean
T izm a
O kean
tizm asi
47-rasm. 
K ontinentlar dreyfi va yangi okeanik
p o ‘stloqning shakllanishi.
198

---

Litosfera plitalari tektonikasi vujudga kelishi haqli ravishda 
A .V egener nom i bilan bogMiq. O lim 1912-yil q it’alar dreyfil 
gipotezasini ishlab chiqqan. Dastlab qit’alar harakati mavjudligi haqida
O .Fisher va F.Teylor ham ta ’kidlab oMishgan. Dreyf gipotezasi 
Amerika va Afrika qit’alarini chet qismlari va geologik tuzilishi bir- 
biriga yaqin ekanligiga, o ‘simliklarva hayvonlar tarqalishiga, qadimgi 
muzliklar izlariga va boshqa dalillaiga asoslangan.
K ey in ch a lik q i t ’a la rn in g g o riz o n ta l h a ra k a tla r h aq id ag i 
gipotezani rivojlantirishida O .A m pfefer, R .Shvinnerlarni xizniati 
k atta b o ‘lgan. Bu ja ra y o n m e x an izm in i a n iq la sh d a m a n tiy a 
oqim larini m avjudligi g ‘oyasini ishlab chiq ish d a F .M en n in g - 
Meynes, A.Xolms va D.Grigslar, kontinentlar dreyfini mantiyadagi 
konvektiv oqim lar bilan bog‘lab, A.Vegener g‘oyalarini chuqurlash- 
tirib qolm ay, balki litosfera plitalari tektonikasi haqidagi tasavvur- 
larni oldinga y o ‘naltirib berganlar.
Y uqoridagi rasm da q it’alarlar parchalanishiga q adar boMgan 
vaziyat, pastda parchalanish va yangi okean hosil boMishi k o ‘r- 
satilgan.
Afsuski, o ‘sha yillarda bu g ‘oyalargeologlar tom onidan deyarli 
qabul qilinm ay qoldi. U larni geosinklinallar nazariyasi qoniqtirib 
kelgan edi.
XX asrning 60 -y illarid a geologik va geofizik ta d q iq o tla r 
okeanlarda tez su r’at bilan rivojlana boshladi. A lbatta bularning 
barchasi fan taraqqiyotida o ‘z sam arasini ko‘rsatgan. M azkur davr 
m obaynida geologiya sohasida buyuk kashfiyotlar qilindi. Plitalar 
tektonikasining shakllanishiga — m arkaziy okeanik tizm alar va 
m arkaziy rift c h o ‘kmalari kashf qilinishi, ch u qu r c h o ‘km alarni 
o ‘rganish, spreding va subduksiya jarayonlarining aniqlash asosiy 
sabab boMdi. YoM-yoM m agnit m aydon anom aliyalarini o ‘rganish 
m uhim aham iyatga ega edi. M azkur anom aliyalarning geologik 
va stratigrafik talqini Dj. Xeyrlser, U .P itm en , K. Le Pishon va 
M .Talvanilar tom onidan amalga oshirildi. Anomaliyalarning yoshi­
ni o ‘rganish Dj. Vilsonga konkret m a ’lum otlar asosida o ‘rta-okea- 
nik tizm alar m arkaziy qism idan uzoqlashgan sari Y er p o ‘sti yoshi 
ulg‘ayib borishini isbotlab berish im koniyatini berdi, shu bilan 
birga spreding jarayonlari haqiqiy ekanligini k o ‘rsatdi. Dj. Vilson
199

---

okeanlarda transform (ko'ndalang) yoriqlar keng tarqalganligini 
ham birinchi bo'lib isbotladi.
60-yillardan boshlab katta hajm da olingan yangi petrologik, 
geokimyoviy, geofizik m a ’lum otlar Y ertuzilishini va rivojlanishini 
qaytadan ko‘rib chiqish zaruratini tu g'dirdi. Bular jum lasiga Yer 
p o ‘sti va yuqori mantiyaning yangi modelini yaratish, ular tarkibida 
kvaziplastik astenosfera va moVrt litosfera mavjudligi, okean va 
q it’a p o ‘stla rin in g keskin farq lan ish i, d u n y o rift tizim in in g
mavjudligi, ularning o ‘rta okean tizm alarini o ‘z ichiga olishi kiradi. 
B undan tashqari okeanlarda va dengizlarda y o ‘l-y o 'l m agnit 
a n o m a liy a la rin in g b o rlig i, c h u q u r suv tag id ag i b u rg 'u la s h
m a’lum otlari asosida okeanlar c h o ‘kindi qoplam asining ishonchli 
stratifikatsiyasi, okeanlar kesmalarini yangicha qayta ko‘rib chiqish 
im koniyatini yaratdi. Barcha qayd qilib o ‘tilgan yangiliklar okean­
lar tuzilishi haqidagi shu vaqtgacha mavjud tasaw urlarga zid bo'lib 
qoldi. Bundan tashqari barcha yangiliklar geosinklinallar nazariya- 
sining biron -b ir tam oyiliga to ‘g ‘ri kelmay qoldi.
60-yillarda olib borilgan tadqiqotlarning natijasi sifatida B.Izaks, 
Dj. Oliver va L. Saykslar tom onidan astenosferadagi konvektiv 
oqim lar ta ’sirida litosfera plitalari siljish m odelini ishlab chiqilishi 
hisoblanadi. Dj. M organ va K.Le P ishonlar plitalar chegaralarini 
asoslab bergan va ularni hududlashtirishni taklif qilgan. Bularning 
barchasi 1967-1968-yillarda A Q SH ning yetakchi geologik jurnali 
«Journal o f geophysical Reshiach» da chop etilgan. Keyinchalik 
1973-yilda K .Le P ishop, J .F ra n s h to va J .B o n in la r « P litalar 
tektonikasi» nomli ishlarida nazariyani to ‘liqroq bayon etib berganlar.
Plitalar tektonikasining dastlabki variantlarida Yer p o ‘stining 
um um iy kinem atik modeli tasvirlangan.
Litosfera plitalari tektonikasining dastlabki variantlarida faqat 
ulkan va nihoyatda m ustahkam bir necha plitalaring bir-biri bilan 
munosabatlari bilan cheklanib qolgan, ularning chegaralari sifatida, 
Yerning seysmik m intaqalari xizmat qilgan. M exanik energiyaning 
katta qismi bir nechta to ro ro g en m intaqalarda sarf b o ‘lib, plitalar 
chegaralarida faol deform atsiyalangani kabi ta saw u rla r nazariya- 
ning asosini tashkil etgan. Plitalar ichidagi harakatlar faqatgina 
epeyrogenik xususiyatga egaligi saqlangan.
200

---

Keyingi o ‘n yillar m obaynida geologik tadqiq otlar, asosan, 
ushbu yangi plitalar tektonikasi asosida o'tkazilyapti. O 'tkazilgan 
ta d q iq o tla r d a v o m id a o k e a n la rd a 1200 ga y a q in q u d u q la r 
burg‘ulangan. M axsus ajratilgan geodinam ik poligonlarda okean 
plitalarini qayta tiklash usullari yordam ida tekshirilgan. Litosfera 
plitalari nazariyasi ning asosiy holatlarini geologik am aliyot asosan 
isbotlab berdi. H ozirgi vaqtda V.E. X aunning m ulohazasiga k o ‘ra 
«plitalar tektonikasi geologiyadagi birinchi ilm iy nazariya sifatida 
yetarli bashoratlash kuchiga ega». U ning fikriga k o ‘ra, klassik 
litosfera plitalari nazariyasi 1968-yilga qaraganda q ato r m uhim
yangi dalil va m u lohazalar bilan to ‘ldirildi.
0 ‘tgan o ‘n yillar m obaynida plitalar tektonikasi Y er haqidagi 
geologik b ilim lar u m u m iy h o latig a ulkan t a ’sirin i k o ‘rsatdi. 
«Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasi geologiya tarixida birinchi 
b o ‘lib, Y er tektonikasining asosiy taraflariga va u bilan bogMiq 
geologik ja ra y o n la rg a (m ag m atizm , m e ta m o rfiz m , seysm ik, 
geom orfogenez, sedim entogenez) tabiiy, asoslangan tu sh u n tirish
berdi. P litalar tektonikasi konsepsiyasini keyingi taraqqiyoti va 
takom illashuvi un i u m u m iy global g eo d in am ik a nazariyasiga 
o ‘tishga olib kelishi m um kin. Bu esa bizni Y ern in g h aq iq iy
nazariyasini y aratishga yan ad a y aqinlash tiradi. B unga yetarli 
m isollar keltirish m um kin. Plitalar tektonikasi haqidagi zam onaviy 
tasaw urlar Y eryadrosidagi, mantiyadagi va p o ‘stidagi b o ‘lib o ‘tgan 
jarayo nlar birligidan kelib chiqadi.
M azkur jarayonlar Yerning ekzogen qavatlari rivojlanishida ham
o ‘z aksini topdi, jum ladan atmosferada, gidrosferada va biosferada.
Tektonik jarayonlarning Koinot holati bilan bog‘liqligi haqidagi 
fikrlar ham aytib o ‘tilm oqda, uning ta ’siri boshqaruvchi m exanizm
faoliyati kabi Y erning tektonik faolligida bevosita sezilarlidir.
Yangi shakllanayotgan Yerning um um iy evolutsiyasi haqidagi 
konseptsiya endogen, ekzogen h am da kosm ik jaray o n larn i yakka 
ta ’lim ot doirasiga birlashtirishga urinm oqda. C hunki paleoiqlim
evolutsiyasi, evstatik trengivssiya va regressiya, organik dunyoning 
rivojlanish sur’atlari va boshqa k o ‘plab hodisalar oldin belgilangan 
va Y erning ichki qism idagi ja ra y o n la r bilan b o g 'liq lig i aniq 
ko‘rinayapti.
201

---

Shunday qilib plitalar tektonikasi nazariyasi plitalarining hosil 
boMishini, o 'zaro harakatlarini, paydo b o ig a n deform atsiyalarni, 
m agm atizm va boshqa jarayonlarni, Y er p o ‘stining okeanik va 
k o n tin e n ta l tu r la r in i s h a k lla n is h in i h a m d a u la rd a foydali 
qazilmalarni tarqalishini aniqlab, tadqiq qiluvchi yangi ta ’limotdir.
Oxirgi o ‘n besh yil ichida litosfera plitalari tektonikasi bir qator 
yirik kashfiyotlar bilan boyitildi. Bularjumlasiga kontinental p o ‘stni 
yuqori mantiyaga subduktsiyasi va uni keyinchalik burm alangan 
hududdarda yuzaga siqib chiqarilish (eksgumatsiya) m um kinligini 
isb o tlad i. K atta ah a m iy a tg a ega k a sh fiy o tla rd a n y an a b iri, 
subduksiyalanuvchi litosferani pastki qism ining uzilishi va m azkur 
z o n a d a a s te n o s f e ra « a rc h a s in in g » o c h ilis h i m u m k in lig i. 
Seysm otom ografiya yutuqlari hosil b o ‘layotgan superplyum lar 
(a p v e lin g la r) va m a n tiy a b ila n y a d ro c h e g a ra sig a sle b la r 
(daunvelinglar) to m o n id an olib kelingan litosfera uyum larini 
joylanish q o n un iy atlarin i asoslab berishga im koniyat yaratdi. 
Y uqorida qayd etilg an lar va o ‘ta yuqori bosim sh aro itlarid a 
o 'tk a z ilg a n ta jrib a la r Y er o stid a g i g eo d in am ik ja ra y o n la rn i 
kom pyuterda m odellashtirish, Y erdan turib Quyosh sistemasidagi 
sayyoralarni o ‘rganish, yangi hududiy-geologik tadqiqotlar, plitalar 
tektonikasi nazariyasini nafaqat boyitib qoldi, balki Yerning haqiqiy 
geodinam ik m odelini va shu asosda uning um um iy evolutsion 
nazariyasini yaratishga ancha yaqinlashtirdi. Plitalar tektonikasi 
yangi m a’lum otlar to ‘planishi bilan, aslida yangi nazariyaga aylanib, 
Yerning nafaqat ustki qobiqlar shakllanishini, balki Yerni yagona 
va yaxlit sayyora sifatida o ‘rganishga intiladi. Hozirgi vaqtda geologiya 
fani yangi global geodinamika ta ’limoti shakllanish arafasida to ‘rgan 
b o ‘lsa, ajab emas. Geologik nazariyalaryangilanishining belgilarini 
V.E. Xain Y er qavatlari differensial harakatlanganida, b a ’zi qavat- 
larda konvektiv oqim larning m ustaqil tizim lari mavjudligida va 
ularning o ‘zaro aloqadorligida, ya’ni pastki qavatlardagi konveksiya 
(yadroda va quyi mantiyada) astenosferadagi konveksiyani o ‘zlashti- 
rishida ko‘rmoqda. Bulaming barchasi geologikjarayonlaming rivoj­
lanishi m uhitida, Yerning kuzatiladigan tarixidagi qaytmas evo- 
lutsiya natijasida am alga oshadi.
Yangi global geodinam ikaning asosiy chizgilari yapon olimlari
202

---

ъ .М аги у ата, K .K um azava, S.K avakam a va boshqalar tom onidan 
belgilanib, geodinam ik jaray onlarning um um iy genetik m odeli 
ishlab chiqilgan.
M antiyadagi m o d d alar parchalanishi va saralanishi natijasida 
.nantiya va yadro chegarasida yuqoriga intilgan o qim lar-p ly u m lar 
hosil boMadi, ular yuqori m antiyagacha oMib borib astenosferada 
differensiatsiyaning yuqori p o g ’onasidagi konvektiv o qim larn i 
shakllantiradi. Bular natijasida harakatga kelgan litosfera plitalari 
sovub m antiyaga c h o ‘kadi va quyiga intiluvchi oqim lar-sleblarni 
hosil qiladi.
670 km chuqurlikda to ‘xtab qolgan litosfera parchalari va 
boMaklari pley t-tekton ik an i q o ‘zg‘aydigan, yuqoriga intiluvchi 
oqim larnigina hosil qilib qolm ay, balki yadroning o ‘sishiga ham
sabab boMadi va yadrodagi konvektiv oqim larni o ‘zgartiradi.
S. 
M aruyam a o ‘z qarashlariga asoslanib, seysm otom ografiya, 
oMa y u q o ri b o s im d a g i ta jrib a la r, k o m p y u te rd a m a te m a tik
m o d e lla s h tiris h , k o in o td a n tu rib Y e rn i va Q u y o sh tiz im i 
say y o ralarin i o ‘rganish h am d a regional geologik ta d q iq o tla r 
natijalaridan foydalangan. U ning model m ohiyatiga ko‘ra, litosfera 
plitalari tektonikasini faqat yuqori m antiya va Y er p o ‘stigagina 
qoMlash m um kin, u n d a n pastdagi qobiqlarda esa geo d in am ik
jaray o n lar boshqa q o n u n la r asosida rivojlanadi. U larni yadrodagi 
o ‘sish tektonikasi va quyi m antiyadagi plyum -tektonika talqin 
etib beradi. Q ayd etilgan b a rch a te k to n ik ja ra y o n la r o ‘zaro
bogMiqdir.
0 ‘sish tektonikasi-yadrodagi geodinam ik jaray o n larn i talqin 
qiladi va o'rganadi. MaMumki m oddalar differensiatsiyasi yadroda 
va uning m an tiy a bilan chegarasida sodir boMadi. Seysm otom og- 
rafiyaga asosan m antiyad a ikki xil subvertikal vaziyat m avjud. 
Birinchisi, qizigan, past tezlikdagi m o ddalar boMib litosferagacha 
yetib boradigan, yuqoriga intiluvchi oqim lar-p ly u m larn i hosil 
qiladi. Ikkinchisi, ularga zid boMmish, sovugan va an ch a zich, 
yuqori tezlikka ega, pastga intiluvchi oqim lardir. U larning harakat- 
lari okean litosferasidagi subduksiya zonalaridan boshlanadi va 
m antiyani kesib oMib yadrogacha borib yetadi. M azkur sovuq 
massalar oqim i «sleblar» nom ini olgan. Ularning yadro bilan o ‘zaro
203

---

ta ’sirini yadrodagi konveksiya tug ‘diradi. Yadrodagi jaray on lar 
uning tashqi va ichki qismlarining m oddalar almashuvi bilan belgi- 
lanidi, natijada ichki yadroda o ‘sish va tashqisida esa konvektiv 
oqim lar paydo b o ia d i. Tashqi yadrodagi konvektiv oqim lar bilan 
Yerning m agnit m aydoni bogMiq.
P lyum -tektonika-m antiyani o ‘z ichiga olib, yuqoriga intiluv- 
chi-plyum lar va pastga yo‘nalgan-sleblar m unosabatini o'rganadi. 
Y uqoriga intiluvchi oqim lar astenosferaga yetib borib, qism an 
m ayda boM aklarga-plumlarga ajraladi va litosferani qizdirib issiq 
nuqtalar ham da maydonlar, magmatik provinsiyalarini hosil qiladi. 
Shu bilan birgalikda oqim astenosferada konveksiyaga sabab b o ‘lib, 
spreding m intaqalarini shakllantiradi va bu yerda yangi okeanik 
p o ‘st hosil boMadi.
Pleyt-tektonika-geodinam ikjarayonlam ing uchinchi darajasini 
anglatadi. U lar litosferani shakllantirib uning alohida plitalarini 
spreding zo n alarid an subduksiya zonalariga h arak a tlan tirad i. 
N atijad a sovuq litosfera m antiyaga c h o 'k ib pastga y o ‘nalgan 
sle b la rn i va su b d u k siy a h a m d a k o lliziy a z o n a la rid a y an g i 
kontinental p o ‘stni hosil qiladi.
Y er tarixida, dastlab V.E. X ain va S. M aruyam a aytganidek, 
global geodinam ik jarayonlar betakror tarzda rivojlanadi. Y adro- 
ning asosiy o ‘sish davri, asosan, arxeyga to ‘g ‘ri keladi va bu davrda 
o ‘sish tektonikasi va plum -tektonika hukm so ‘rgan.
Arxeyning oxiriga kelib plyum -tektnonikaga nisbatan pleyt- 
tektonika ustuvorlik qilgan. Proterozoydan boshlab pleyt-tektonika 
tektonosferadagi geo din am ik ja ra y o n larn in g asosiysi boMgan.
S. M aruyam a fikricha, litosfera plitalari tektonikasiga Yerning 
endogen energiyasi sarf boMaverib, kontraksion tektonika bilan 
alm ashadi. M azkur jarayonlar m obaynida um um iy siqilish xususi­
yatiga ega boMgan yagona m ustahkam p o ‘st-litosfera shakllanadi.
Yangi shakllanayotgan global geodinam ika g ‘oyalari bir xil 
tarzda Yer guruhi sayyoralari tarixiga taalluqli. Yangi konsepsiyaga 
binoan ularning barchasi yagona evolutsion qatorni tashkil qiladi. 
Venera sayyorasi plyum -tektonika bosqichidan pleyt-tektonikaga 
oMish arafasida turibdi. Yerda pleyt-tektonik jarayo nlar hukm 
surm oqda. M ars o ‘zining ayrim yoriqlari va vulqonizm bilan o ‘z
204

---

rivojlanishida kontraksion bosqichga oMgan va energetik im koniyat- 
larni deyarli toMiq sarflagan. N ih o y at, M erkuriy va Oy «o'lik» 
sayyoralarni tasvirlab yakunlovchi term inal rivojlanish bosqichiga 
o ‘tgan, ularda vulqonizm jarayonlari to ‘liq tugab ayrim joylarda 
gazlar ajralishi kuzatiladi.