Vazir lig I alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti

Tadqiqot metodlari
. Ushby bitiruv malakaviy ishini tayyorlashda 
tavsifiy, qiyoslash, struktural metodlardan foydalanildi. 
Tadqiqotning obyekti va predmeti.
Ushby bitiruv malakaviy ishining 
obyekti o‘zbek tilidagi badiiy matnlar bo‘lsa, o‘zbek tilidagi badiiy matnlarda 

---

4 
qo‘llanilgan ritorik so‘roq gaplar ishning predmetini tashkil qiladi.
Tadqiqotning tuzilishi:
Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta asosiy 
bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Ishning hajmi … 
betni tashkil qiladi. 

---

5 
I BOB. SODDA GAPNING TURLARI 
1.1.
 
Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari 
Gaplar, kuzatilgan maqsadning har xilligiga — maqsadning yo‘nalishiga 
qarab, quyidagi turlarga bo‘linadi: 
1. Darak gaplar: 
Derazamning oldida bir tup o‘rik oppoq bo‘lib gulladi. 
(H.O.) Paxtaning birinchi terimi boshlandi. (“S. Uzb.”) 
2. So‘roq gaplar: 
Hoy, qiz! Qayga? Maktabga borasanmi? (U.) Bolani 
doktorga ko‘rsatmadingizmi? ( Q.) 
3. Buyruq gaplar: 
Bir daqiqadan keyin hamma joyida bo‘lsin. 
Gapning bu turlari kuchli emotsionallikka, shuni ko‘rsatuvchi undov 
intonatsiyasiga ega bo‘lish bilan undov gap bo‘ladi. Misollar: 
Ko‘klam keldi 
(darak gap)
.— ko‘klam keldi! 
(undov gap).
Havo qanday? 
(so‘roq gap).—
 
havo qanday! 
(undov gap). Yana chog‘ishtiring: 
Kecha o‘zingizning 
oldingizda aytgan emasmi? 
gapi (so‘roq gap) undov intonatsiyasi bilan 
aytilganda, 
“kecha o‘zingizning oldingizda aytgan edi-ku!”
degan 
mazmunni beradi.
1
Yuqoridagi uch turning undov gapga xos intonatsiya olib, keyingi 
turga o‘tishi, buning emotsionallikni bildirish bilan bog‘lanishi undov 
gapning tasnifi biroz boshqacharoq ekanligini ko‘rsatadi (“kuchli 
emotsionallik tusida bo‘lish — bunday tusga ega bo‘lmaslik” tamoyili), 
lekin shunday bo‘lsa ham, ularning yaqinlik, o‘xshash tomonlari bor. 
Masalan, buyruq gap ko‘pincha emotsionallik tusiga ega bo‘ladi: 
Yoz keldi!
kabi gaplarning xususiyati (darak berish+bu bilan o‘zining juda se - 
vinganligini, emotsiyani ifodalash) ham shu yaqinlikn i ko‘rsatadi. 
Undov gaplarga misollar: 
May tongi. Havo qanday yoqimli!.. Eh, totli soz 
chalib o‘tdingiz! (U.) 
Yuqoridagi turlarning har biri o‘z ichida modallik jihatidan har xil 
bo‘lishi mumkin. Masalan
: U boradi. U borar (borsa kerak). U bormoqchi. 
1
Ғуломов А., Аскарова М., Ҳозирги ўзбек адабий тили.- Т.: Ўқитувчи, 1987, 55-б. 

---

6 
U borsa. Terak — daraxt.
Bularning hammasi darak gap bo‘lsa ham, lekin 
birinchisi xabarni, darakni, hodisaning realligini bildiradi, ikkinchisi gumon 
ottenkasiga ega; uchinchisi maqsadni ifodalaydi; to‘rtinchisi istak, orzu bil -
diradi; beshinchisi tasviriy xarakterga ega (
terak
jins jihatidan daraxtdir — 
daraxtga kiradi). 
Sen bording. Sen bor
gaplarini ham solishtiraylik. 
Birinchisi — darak gap (kesimi — aniqlik maylidagi fe’l), ikkinchisi — 
buyruq gap (kesimi-— buyruq maylidagi fe’l). Demak, gapning turini 
aniqlash so‘zlovchining voqelikka munosabati, kesimning qanday so‘zdan 
bo‘lishi, kesim vazifasidagi fe’lning formasi, qaysi maylda bo‘lishi kabi 
hodisalarga bog‘liq. 
Gapning yuqorida ko‘rsatilgan turlari, maqsadning har xil bo‘lishi 
jihatidan bir-biridan farq qilishi bilan birga, o‘z ayrim ohang strukturasiga, 
grammatik xususiyatlariga ham ega: har bir turning o‘ziga mos keladigan 
formalari bor. Bular gapdagi elementlarning tartibi, tarkibidagi so‘zlarning 
turi jihatidan ham farq qiladi: so‘roq gaplarda ko‘pincha so‘roq, 
bildiradigan elementlarning bo‘lishi, darak gaplarda kesimning, odatda, 
shunga mos xarakterdagi fe’llar bilan ifodalanishi va b. Demak, bu turlar 
mazmundagi farq bilangina chegaralanmaydi, bular logik -grammatik 
hodisadir. 
Xullas, gapning yuqoridagi turlari bir-biridan maqsad, ohang, o‘z 
tarkibidagi so‘zlarning turi va tartibi bilan ajralib turadi. Biroq bundagi 
uchinchi va to‘rtinchi farqlar (gap tarkibidagi so‘zlarning turi va tartibi) 
qat’iy, doimiy belgilar emas. 
Yuqoridagi misollardan bilinadiki, gapning bu turlarida fikr materiali 
boshqa bo‘lib ketmaydi