Al-Xorazmiy ishlarida geomeriya
Xorazmiy algebra asarining ikkinchi bo‘limi geometriyaga bag‘ishlangan bo‘lib, unda
shakllarni o‘lchash qoidalari va algebraning ba‘zi bir geometrik masalalarga tatbiqi ko‘rsatilgan.
Xorazmiy uchburchaklar, to‘rtburchaklar va aylana haqida yozadi. U uchburchaklarni,
to‘g‘ri burchakli, o‘tkir burchakli va o‘tmas burchaklarga bo‘lib, bu hollarni aniqlash maqsadida
uchburchak katta tomonining kvadrati bilan qolgan ikki tomoni kvadratlari yig‘indisi orasidagi
munosabatda foydalanadi. Doira burchaklari, ularning xossalari, turlari, yuzlarini topish qoidalarini,
Pifagor teoremasini va bir qancha geometrik masalalar echilishini bayon qiladi. Xorazmiy Pifagor
teoremasini xususiy holda teng yonli uchburchak uchun isbotlaydi.
U yozadi: to‘g‘ri burchakli uchburchakda, uning kichik tomonlari kvadratlarining
yig‘indisi, tomonining kvadratiga teng, o‘tkir burchakli uchburchakda uning kichik tomonlari
kvadratlarining yig‘indisi katta tomonining kvadratidan katta bo‘ladi. O‘tmas burchakli
uchburchakda uning kichik tomonlari kvadratlarining yig‘indisi katta tomonining kvadratidan
kichik bo‘ladi.
Xaqiqatdan ham uchburchak tomonlarini a, b, c bilan belgilab, kosinuslar teoremasiga
asosan c
2
=a
2
+b
2
-2ab cos
deb yozish mumkin, u vaqtda
2
bo‘lganda, c
2
=a
2
+b
2
bo‘ladi.
2
bo‘lganda a
2
+b
2
>c
2
bo‘ladi.
2
bo‘lganda, a
2
+b
2
2
bo‘ladi.
―Bilki, deb yozadi Xorazmiy, - har bir to‘g‘ri burchakli uchburchak shundayki, agar kichik
tomonlarining har biri o‘z-o‘ziga ko‘paytirilsa va bu ko‘paytmalar qo‘shilsa, bu katta tomonining
o‘z-o‘ziga ―ko‘paytmasiga teng bo‘ladi‖. Buni isbotlash uchun Xorazmiy ABCD kvadrat shakl
yasaydi. Uning AC tomonini E nuqtada teng ikkiga bo‘lib, unga EG perpendikulyarni o‘tkazadi.
AB ni F nuqtada teng ikkiga bo‘lib, ungi FH perpendikulyarni o‘tkazadi.U vaqtda ABCD shakl
to‘rtta o‘zaro teng shakllardan iborat bo‘ladi. So‘ngra EF, FG, GH, HE chiziqlarni o‘tkazib,
sakkizta o‘zaro teng uchburchaklar hosil qiladi. AF chiziqning o‘z-o‘ziga ko‘paytmasi bilan AE
chiziqning o‘z-o‘ziga ko‘paytmasi birgalikda to‘rtta o‘zaro teng uchburchaklar yuzlarini hosil
qiladi. FE chiziqning o‘z-o‘ziga ko‘paytmasi ham xuddi shunday o‘zaro teng uchburchaklar
yuzlarini tashkil etadi. Isbot ana shundan iborat.
Xorazmiy to‘rtburchaklar besh xil shaklda bo‘lishini yozib, ularning yuzlarini topish
qoidalarini bergan. Shu jumladan, rombning yuzi uning dioganallari yoki bir dioganali va tomoni
orqali ifodalanishi mumkin deb yozadi.
Bu bobda Xorazmiy amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan bir qancha geometrik masalalar va
ularni echish usullarini bayon etadi.
Masalan, tomonlari BC=15, AB=14, AC=13 bo‘lgan o‘tkir burchakli uchburchak yuzini
Xorazmiy quyidagicha topadi. 7-shakl.
S
A x D B 7-shakl
Pifagor teoremasiga asosan: h
2
=15
2
-(14-x)
2
va h
2
=13
2
-x
2
. Demak, 15-(14-
x)
2
=13
2
-x
2
, bundan 28x=140, x=5, u vaqtda h
2
=169-25=144, h=12. Uchburchakning yuzi:
84
12
14
2
1
2
1
Do'stlaringiz bilan baham: |