66
Xorazmiy o‘zining bu asarlarida bir qancha matematik masalalarni nazariy tomondan hal
etish bilan birga, bu masalalarning amaliy tadbiqlarini ham ko‘rsatgan. Talantli olim o‘z asarlarini
kishilarning kundalik amaliy ehtiyojlari va turmush talablarini hal etish uchun foydalanishga
moslab yozishga intilgan. Shu sababli uning matematika sohasidagi asarlari ham nazariy, ham
amaliy jihatdan juda katta ahamiyatga egadir. Xorazmiy nafaqat ehtimollar nazariyasi faniga balki
boshqa fanlarga ham o‘z hissasini qo‘shgan. Bu ishlari yuzasidan ko‘plab misolar keltirsak bo‘ladi.
Jumladan:
Al-Xorazmiyning “Vasiyatlar kitobi”.
Olim asarining ―Vasiyat haqida maqola‖ deb atalgan oxirgi qismida Islom xuquqi
normalariga qarab merosxo‘rlar o‘rtasida mulk taqsimlash haqida turlicha mazmunda 60 dan ortiq
murakkab masalalarni tenglama yordamida echish yo‘llarini ko‘rsatadi. Xorazmiydan keyingi
davrlarda yozilgan O‘rta asr Sharq olimlarining matematikaga doir asarlarida va XX asrgacha
madrasada o‘qitilgan darsliklarda ―Meros taqsimlash‖ bo‘limiga katta o‘rin beriladi.
Xorazmiyning ―Vasiyat haqida kitob‖i qism hajm jihatildan asarni beshdan ikki qismini
tashkil qiladi. Bu qismda o‘z zamonasining kundalik talablariga va musulmon xuquqiy normalariga
qarab, merosxo‘rlar o‘rtasida mulkni taqsimlashga doir bir necha bobda turli nomlar bilan har hil
murakkab masalalar beriladi. Bu masalalarni asosan to‘rt gruppaga bo‘lish mumkin. Birinchi
gruppaga kiruvchi bir qator masalalar birinchi darajali bir jinsli aniqmas tenglamalar ax+by=0 ga
keltiriladi va ularning butun echimlari topiladi. Ikkinchi gruppaga kiruvchi masalalar ax+by=d
ko‘rinishdagi tenglamaga keltirib, parametr d butun bo‘lganda, noma‘lumlarning butun qiymatlari
aniqlanadi.
Uchinchi gruppaga kiruvchi masalalar birinchi darajali bir noma‘lumli tenglama (ax=b) ga
keltirilish bilan hal qilinadi. To‘rttinchi gruppaga kiruvchi masalalar sof arifmetik usulda hal
qilinadi. Bu qismda yuqorida qayd etilgan masalalardan tashqari, birinchi darajali ikki noma‘lumli
tenglamalar sistemasini tuzish bilan hal qilinadigan yagona masala beriladi. Masala shartiga ko‘ra,
tenglama tuzishda hech qanday belgi va simvol ishlatilmaydi va uni echish qoidasi so‘z orqali
bajariladi. Yuqorida aytib o‘tilgan gruppalarga kiruvchi masalalarni echish namunalarini
ko‘rsatamiz.
1-masala. ―Bir kishi o‘ladi va undan to‘rt o‘g‘il qoladi. Otadan qolgan mulkdan har bir
o‘g‘il baravar hissa olishi kerak. U o‘limidan oldin bir odamga – o‘g‘illarining har biriga tegadigan
hissani, ikkinchi odamga mulkni uchdan bir bo‘lagidan bir o‘g‘il hissasini ayirib ayirmani to‘rtdan
bir bo‘lagini olishlarini vasiyat qilgan‖ (masalad nimani aniqlash ochiq ko‘rsatilmagan, lekin
masalani echish davomida mulk va o‘g‘illarning hissasini topish kerakligi bilib olinadi.)
Hozirgi simvol bo‘yicha agar mulkni x, bir o‘g‘il hissasini y bilan belgilansa, masala
sharti bo‘yicha
y
x
y
y
x
3
4
1
4
(4.1). tenglama hosil bo‘ladi. (4.1) ixchamlansa u ushbu
ko‘rinishga keladi:
Do'stlaringiz bilan baham: