x
ga teng, uning yuzi
25
2
10
4
2
x
x
yig‘indidan yoki x
2
+10x+25=39+25=64 dan iborat, ya‘ni katta kvadratning SE
tomoni
8
64
bo‘ladi. Demak,
8
2
10
x
yoki x+5=8, bundan x=3. Noma‘lum ―x‖ ni yana
bunday
ifodalash
mumkin:
39
25
64
2
10
x
.
Bundan
8
64
39
25
39
4
10
4
2
10
2
x
yoki
3
5
8
x
.
Bundan
2
10
39
4
10
4
2
x
.
78
Agar bu formula
c
bx
x
2
tenglamaga tatbiq etilsa:
2
4
4
2
b
c
b
x
yoki
2
2
2
b
c
b
x
bo‘ladi.
Xorazmiy x
2
+bx=c tenglamani yana boshqa bir shakl bilan tushuntiradi: bunda AB
kvadrat, ya‘ni x
2
olinadi, balandligi 5 ga teng ikkita to‘g‘ri to‘rtburchak yasaladi. Bu shaklni CE
kvadratga to‘ldirish uchun tomoni
5
2
10
bo‘lgan kvadrat olinadi. Katta CE kvadratning yuzi
x
2
+10x+25=39+25=64 bo‘ladi. Katta kvadrat SE ning tomoni esa x+5=8 bo‘lib, bundan x=3
bo‘ladi. (2-shakl)
C
A
X
2
b
5
x
E
Xorazmiy, kvadrat tenglamalarni e‘tiborga olmaydi. Shuni qayd etish kerakki, Xorazmiy
asarlarida son tushunchasi, yunon matematiklariga qaraganda ancha keng miqyosda qo‘llaniladi,
ya‘ni uning asarlarida irrastional sonlar tushunchasi ham uchraydi, ammo u manfiy ildizlarni
qaramaydi.
Shunday qilib hozirgi belgilashlarga asosan
0
2
c
bx
x
shaklida yoziladigan kvadrat
tenglamaning ildizlarini topish formulasi:
c
b
b
x
2
2
2
birinchi marta Xorazmiy asarlarida
uchraydi. Bunda u c>
2
2
b
bo‘lgan holda, masalaning echilishi mumkin emas deb yozadi.
5. ―Kvadratlar va son ildizlarga teng‖, ya‘ni
bx
c
ax
2
shaklidagi kvadrat tenglamani,
masalan,
x
x
10
21
2
ni echish uchun Xorazmiy shunday yozadi: ―agar sen aytsangki, kvadrat va
yigirma bir dirham o‘nta ildizlarga teng, u vaqtda buning ma‘nosi shuki, agar kvadratga yigirma bir
dirham qo‘shilsa, o‘nta ildiz hosil bo‘ladi‖.
So‘ngra quyidagi qoidani bayon etadi: ―Ildizlar sonini ikkiga bo‘l, 5 chiqadi, uni o‘z-o‘ziga
ko‘paytir, 25 bo‘ladi, bundan 21 ni ayir, 4 qoladi. Bundan ildiz chiqar, ikki bo‘ladi. Buning ildizlar
sonining yarmidan, ya‘ni beshdan ayir, 3 qoladi. Mana shu sen izlagan kvadratning ildizi bo‘ladi.
Agar bu ildizni ildizlar sonining yarmiga qo‘shsang, 7 bo‘ladi, bu ham sen izlagan kvadrat
tenglamaning ildizi bo‘ladi, kvadratning o‘zi esa 49 bo‘ladi.
Hozirgi belgilashlarga asosan bu jumlalar ma‘nosini
21
2
10
2
10
x
formula bilan
ifodalash mumkin. ―Qachonki, sen shu holda to‘g‘ri keladigan misol uchratsang, avval uni echishni
qo‘shish bilan sinab ko‘r va bu ish maqsadga olib kelmasa, u vaqtda ayirish albatta maqsadga olib
keladi, chunki bu holda ham qo‘shish ham ayirishni tatbiq etish mumkin‖. Xorazmiy qo‘shish va
ayirishni tatbiq etish boshqa hollar uchun, masalan, 4 va 6-shakldagi hollar uchun tatbiq etilmaydi,
deb yozadi, chunki u vaqtda manfiy ildiz ham kelib chiqadiki, bu holni Xorazmiy mumkin
bo‘lmagan hol deb qaraydi.
A E B F A
C
M
K
H
L
G
K
79
G
E
D F B
W D H C
4-shakl 6-shakl.
Xorazmiy, agar tenglamadagi x
2
oldida koefistient bo‘lsa, avval tenglamaning hadlarini u
koefistientga bo‘lib, so‘ngra aytilgan qoida bo‘yicha tenglamalarni echish mumkinligini qayd etadi.
Shunday qilib, x
2
+s=bx umumiy shakldagi tenglamani echish uchun Xorazmiyning
qoidasini
Do'stlaringiz bilan baham: |