1. Forobiy usimlik va insonga oid bulgan xususiyat va kobilyatlarni bir-butin
Yunonistonda xar doim mutaffakkir olimlarning diqqat markazida bo‗lib keldi. Forobiy
Qadimgi Yunoniston faylasuf olimlarining merosini o‗rganar ekan Aristotel Platon
Suqrot Pifaggor kabilar asarlari bilan yaqindan tanishdi. Ularga sharxlar yozdi. Ta‘lim
tarbiyada insonning ma‘naviy yuksalishiga katta e‘tibor beradi. Forobiyning fikricha,
insonni tarbiyalash va unga ta‘lim berish uzviy birlikda olib qaralaydi ammo ular o‗z
Forobiy asarlarida insonga tarbiya va ta‘lim berish zaruriyati va buning uchun
nimaga asoslanish lozimligi ta‘lim tarbiya usullari undan qutilgan maqsad masalalari
Xususan uning «Baxt saodatga erishuvi xaqida»,. «Ideal shaxar axolisining
fikirlari, shuningdek «Ixso al ulum», «Aql ma‘nolari xaqida», nomli asarlarida bu
«Baxt saodatga erishuv xaqida», nomli risolasida bilimlarni o‗rganish tarkibi
birma bir sanab o‗tilgan. Bilish zarur bo‗lgan ilm bu olam asoslari xaqidagi ilmdir. Uni
o‗rgangach tabiiy ilmlarni tabiiy jismlar tuzilishini shaklini osmon xaqidagi ilmlarni
o‗rganish lozim. Undan so‗ng umuman jonli tabiat o‗simlik va xayvonlar xaqidagi ilm
...Bundan keyin deb davom etadi: Forobiy insonni o‗rganishga kirishamiz va
insonning bilishidan kutilgan maqsad va mudaoni o‗rganamiz va shuning natijasida
nima va qanday narsa ekanligini bilib olamiz. Shundan keyin biz insonnig xozirgi
kamolotiga erishuvi sabab bo‗lgan narsalarni o‗rgana boshlaymiz. Bu narsalar esa xayr
exsonli ishlar go‗zal insoniy fazilatlar bo‗lib, bu fazilatlarni insonni shu kamolotga
47
erishuvidan maxrum qiladigan salbiy xislatlarni ajratib o‗tamiz. Bu salbiy xislatlar
yomon odatlar xatti-xarakatlarning kelib chiqish sabablarini o‗rganishdan avvval shu
xulq-atvor xatti xarakatning o‗zi bilan tanishib chiqamiz. Bu ilm shunday narsalarni
o‗rgatauvchi ilmki uning yordamida shaxar xalqlari va shaxarlik bo‗lmagan xalqlarni
o‗z ichiga olgan ya‘ni inson olamiga xos bo‗lgan barcha xislatlarni o‗zida
umumlashtirgan odamzod jisimga xar turli a‘zolar kabi kishiga ma‘lum bo‗ladi.
Forobiy insonnint materiya va rivojlanishning oliy yakuni sungi natijasi deb
tushungani uchun xam insonning ijtimoiy xayoti to‗g‗risidagi ilmni tabiat to‗g‗risidagi
barcha ilmlar yakuni sifatida talqin etadi.
Forobiy insoning ijtimoiy xayoti xaqidagi ilmning vazifasini xususiyatini
quydagicha belgilaydi.
...Siyosiy ilm ongli faoliyat va xayot yo‗l yo‗riqlarining ko‗nrnishlarini
shuningdek, urf-odat axloq malakalar va tabiiy boyliklarini. ular orqali qo‗lga
kiritiluvchi maqsadlar insonda ularning ifodalaniish va vujudga kelish usullarini ularni
bajarish usullari ularni boshqarish usullari va saqlab qolish yo‗llarini o‗rganadi...
Demak, Forobiy bu ilmga asosan ikki muxim soxani axloq ilmni va shaxarni va
jamoani boshqarish siyosiy ilmni kiritadi.
Inson axloqi to‗g‗risidagi ta‘limot etika Forobiyning ijtimoiy ta‘limotida eng
muxim va aosiy o‗rinlardan birini egalaydi.
Forobiy axloq to‗g‗risidagi ilmini an‘anaga asoslanibgina belgilamaydi. Subektiv
ravishgda kelib chiqishni ko‗rsatadi va uni keltirib, chiqargan omillar ya‘ni insonning
ijtimoiy moxiyatini xam asoslashga xarakat qiladi.
«Baxt saodatga erishuv to‗g‗risida», «Ideal shaxar axolisining fikirlari»,
asarlarida bu savolga Forobiy shunday javob beradi.
«Aql va nafs-deb yozadi, Forobiy Baxt saodatga erishuv tug‗risida degan risolada
o‗zining cheksiz kamoloti bilan borliqda inson bo‗lib, gavdalanadi. Ammo bu
boshlangichlar odamzodning shu tabiiy boshlangichlar ta‘siri ostida kamol topib
insonga aylanishi uchun kifoya qilmaydi, chunki insoniy kamollotga erishuvi uchun
kasb xunarga muxtojdir.
Ammo shuni xam aytib o‗tish kerakki, nutq insonnig kamolotga yetishuvining
yagona sababalaridan biri emasligi xam ochiqdan-ochiq ayondir. Kamolga yetish quruq
intilishgina bo‗lib qolmasdan, balki tabitdagi juda ko‗p narsalardan foydalanish yo‗li
bilan yoki shu tabiatdan tashqarida bo‗lgan juda ko‗p ishlarni amalga oshirnish yo‗li
bilan qo‗lga kiritiladi. Bir kishining o‗zi yolgiz kamolga yetisha olmaydi. Xar bir
insonnig tug‗ma tabiatida va unga lozim bo‗lgan xar qaanday ish va xarakat jarayonida
boshqa bir inson ko‗pchilik bilan munosabatda bo‗lish o‗zaro aloqa qilish xosiyati bor.
Shu mazmundagi fikir, «Ideal shaxar axolisining fikirlari asarida yanada aniq
ifodalangan ma‘lum bir fikrga maldum xulosaga kelmoq uchun bu fikrni xam quyida
keltiramiz.
Xar bir inson o‗z tabiati bilan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi
yetuklikka erishmoq uchun kup asrlarga muxtoj bo‗ladi, u bir o‗zi bunday narsalarni
qo‗lga kirita olmaydi va ularga ega bo‗lish uchun shunday ingsonlar jamoasiga extiyoj
tug‗iladiki, bunday jamoaning xar bir a‘zosi uning extiyoji uchun zarur bo‗lgan narsalar
birortasini yetishtirib beradi. Shuning uchun inson shaxslari ko‗payadilar va yerni axoli
yashaydigan qismida joylashadilar natijada inson jamoasi vujudga keladi.
