A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Tafakkur  atrof-muhitdagi Voqealikni nutq yordamida bevosita, 
umumlashgan holda aks ettiruvchi psixik jarayon, sotsial sababiy bog‘la-
nishlarni anglashga, yangilik yaratish va bashorat qilishga yo‘naltirilgan 
aqliy faoliyatdir
2
. Insonning bilish faoliyati Voqealikni, narsa va 
hodisalarni sezish va idrok qilishdan boshlanadi, so‘ngra asta-sekin 
tafakkurga, fikr yuritishni aqliy yo‘l bilan aks ettirishga o‘tadi. 
Tafakkur jarayonida inson hissiy bilish qobig‘idan tashqari chiqib, 
sezgi va idroklarda bevosita aniqlash imkoniyati mumkin bo‘lmagan 
                                         
1
 Qarang: Арифходжаева  И. Х.  Ички  ишлар  идоралари  ходимлари 
психологияси. – Т., 2008. – 134-б.
 
2
 Qarang: Ғозиев Э. Тафаккур психологияси. – Т., 1990. – 15-б.
 

---

 50 
murakkab holatlarni anglay boshlaydi. Insonning bilish faoliyatida sezgi, 
idrok, tasavvur obrazlari bilan tafakkur uzluksiz bir-birlarini boyitib 
turadi. 
Tafakkur boshqa psixik jarayonlardan ajralgan holda rivojlanishi 
mutlaqo mumkin emas. Shuning uchun shaxsning tafakkuri rivojlanishi 
bilan birga nutq faoliyati ham o‘sadi. Bu esa shaxsda o‘z fikrini to‘g‘ri, 
aniq ifodalash malakasini tarkib toptiradi, nutqining tuzilishini takomil-
lashtiradi va lug‘at boyligini oshiradi. 
Ichki ishlar idoralari faoliyatida tafakkur kasbiy masalalarni 
yechishga oid holat va hodisalarning mohiyatini tez anglash, turli tuman 
axborotlar ichidan zarurini ajratib olish, ular o‘rtasidagi farq va tafovut-
larni oson aniqlash, ko‘pchilik ilg‘ay olmaydigan mayda narsalarni 
ko‘rish bilan ularni turli harakat, shakllarda obrazlashtirish, jonlantirishda 
namoyon bo‘ladi. 
Ichki ishlar idoralari xodimi oldida turgan vazifalarni hal etishi uchun 
uning kasbiy tafakkurini rivojlantirish katta ahamiyatga ega. Idrok va 
tasavvurda aks etadigan narsa tafakkurda taqqoslanadi, tahlil qilinadi va 
umumlashtiriladi. 
Ichki ishlar idoralari xodimi fikrlash orqali masalani samarali hal 
qilishda to‘xtovsiz ishlaydi, bunda ijodiy jarayon – tafakkur ishga tushadi. 
Bu bosqichda yangi ma’lumotlar izlanadi, zarur materiallarni yig‘ish, 
ishga daxldorlarni so‘roq qilish amalga oshiriladi. Keyin barcha 
ma’lumotlar umumlashtiriladi, tahlil qilinadi va ular asosida turli 
taxminlar ilgari suriladi. 
Ichki ishlar idoralari faoliyatda tafakkurga «o‘ta xavfli sharoitda 
ongning yuqori darajada samarali ishlash qobiliyati»
1
, deb ta’rif berish 
mumkin. 
Umumiy psixologiya asoschilari talqinida esa tafakkur voqelikning 
umumlashtirilgan, bevosita, to‘liq hamda eng aniq ifodasi hisoblanadi. 
Tafakkur,  xususiyatiga ko‘ra, shaxs faoliyatida vujudga kelgan 
muammo va masalalarni hal qilishga yordam beradi, muammoning 
yechimini topish bilan bir qatorda, muammoli vaziyatga aloqador narsa 
va hodisalarning noaniq xususiyatlari, ayni vaziyatdagi munosabatlariga 
ham aniqlik kiritadi. Tafakkur yuritishdan ko‘zlangan asosiy maqsad 
muayyan vaziyatdagi turli munosabatlar, holatlar yuzasidan avval alohida, 
                                         
1
 Qarang: Теплов Б. М. Проблемы индивидуальных различий. – М., 1998. – 
С. 328.
 

---

 51 
so‘ngra umumlashtirilgan holda olingan manbalarni o‘zaro solishtirish 
orqali masalaga oydinlik kiritish usullarini ongda shakllantirishdir
1
.  
Kasbiy tafakkur nafaqat harakatga keltirish zarur bo‘lgan aqliy 
imkoniyat, balki inson omilini faollashtirish qurolidir
2
. Shu nuqtai 
nazardan, ichki ishlar idoralari xodimlarining kasbiy tafakkuri deganda, 
o‘z xizmat vazifalarini bajarishlarida muhim ahamiyat kasb etadigan 
Voqea, hodisa va holatlardagi umumiylikni ko‘ra olish, analiz va sintez 
qilish, taqqoslash, asoslash va taxminiy xulosalar chiqarish jarayoni 
tushuniladi.