A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Ketma-ketlik qonuni. Harflarni alifbodagi tartibida yoddan aytish 
oson, uni teskarisiga aytish qiyin bo‘lganidek, xotirada ham 
ma’lumotlarni ma’lum tartibda joylashtirishga va kerak bo‘lganda, tartib 
bilan birin-ketin tiklash maqsadga muvofiqdir. 
Kuchli taassurotlar qonuni. Eslab qilinadigan narsa to‘g‘risidagi 
birinchi taassurot qanchalik kuchli bo‘lsa, unga aloqador obraz ham 
shunchalik yorqin bo‘ladi va siz uchun ahamiyatli ma’lumotlar oqimida 
eslanayotgan material ham yaxshi esga tushadi. 
Tormozlanish qonuni. Har qanday yangi ma’lumot o‘zidan oldingi 
ma’lumotni tormozlaydi. Oldingi ma’lumotning o‘chib ketmasligi uchun, 
yangini esda saqlashdan avval, uni mustahkamlash choralarini ko‘ri-
shingiz kerak
1
. 
Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida «kasbiy xotira – 
xodimning ilgari idrok etib amalga oshirgan, boshidan kechirgan, tezkor 
xizmat faoliyatiga aloqador va uni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun 
zarur bo‘lgan ma’lumotlarni eslab qolish, esda saqlash va keyinchalik 
yana xotirada qayta tiklash xususiyatlarini ifodalovchi xislat»
2
.  
Ichki ishlar idoralari xodimlaridan faoliyatini tashkil etishda xotira-
ning muvaffaqiyatga erishtiruvchi asosiy jarayonlarini bilish talab etiladi. 
Xotirada axborotni eslab qolish, keyin esga tushirish jarayoni subyekt 
faoliyatida katta ahamiyat kasb etadi va bu axborotdan qanday maqsadda 
foydalanishga bog‘liq. 
Faoliyatning maqsadi bilan bevosita bog‘liq material ko‘proq esda 
qoladi, u hatto astoydil esda saqlash jarayonidan ham kuchli bo‘ladi. 
Shuni ta’kidlash joizki, esda saqlash jarayonida his-tuyg‘ularning 
ham ta’siri kuchli bo‘ladi. Kuchli hissiyot ta’sirida axborot esda yaxshi 
saqlanadi. 
Voqea-hodisalar his-tuyg‘ularni qo‘zg‘atsa (ya’ni kechirilgan 
hissiyotlarning qayta-qayta qo‘zg‘alishi natijasida), fikr yuritish qobiliyati 
yoki aqliy faoliyat yanada faollashadi. 
                                         
1
 Qarang: Каримова  В. М.,  Акрамова  Ф. А.    Психология. – Т., 2000. – 75–
76-б.
 
2
 Qarang: Столяренко  А. М.  Психологическая  подготовка  сотрудников 
ОВД. – М., 1997. – С.20.
 

---

 43 
«Shaxs ongidagi qabul qilingan yoki qabul qilinmagan axborotlar 
ko‘p hollarda ahamiyatga ega bo‘lmay qolganda turli muddat ichida 
yoddan ko‘tarilishi kuzatilgan. Bu holat axborotning shaxs faoliyatidagi 
ahamiyati bilan emas, balki hayoti yoki faoliyatida vujudga kelgan yangi 
sharoitlar, o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lib, uning birlamchi ahamiyatini 
susaytirib yuborishi mumkin»
1
.    
Tergov jarayonida guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki 
ayblanuvchi ayni vaziyatda ularga qaysi bir holat ahamiyatli bo‘lsa (ijobiy 
yoki salbiy ta’sir), o‘sha holatni eslashi mumkin. Xodim guvoh, 
jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchiga xos alohida 
xususiyatlarni hisobga olishi, shaxsning ko‘tarinki (optimistik) yoki 
tushkun (pessimistik) kayfiyatiga qarab bir xil vaziyatni turli shaxslar 
turlicha talqinda (yaxshi va yomon taassurotlar asosida) eslab qolishi 
mumkinligini inobatga olishi zarur. Sodir etilgan jinoyat tafsilotlarini 
guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi turlicha talqin 
qilishi, eslab qolishi va yodga olishi kuzatilgan. 
Xotiraning idrok qilinishi ongda saqlanish muddatiga qarab qisqa va 
uzoq muddatli bo‘lib, ularning ishlash mexanizmi ham turlicha bo‘ladi. 
Har qanday Voqea-hodisa, avvalo, birlamchi qisqa muddatli xotira 
blokiga  tushadi. Ishlatilish ahamiyatiga qarab uzoq muddatli xotira 
blokiga o‘tishi mumkin. 
Aks etish reverbatsiyaning davomiyligi (30–50 daqiqa) miyaning 
asab katakchalarida turg‘un o‘zgarishlarni qo‘zg‘atadi. Bu jarayon uzoq 
muddatli xotira mexanizmi hisoblanadi
2
.