Baxriddinova n. M. Zaripova m. D

Organik changlar.
Bu guruhga yog`och, ko`mir, torf, o`simliklar va hayvonot changlari 
(masalan, paxta, pilla, qog`oz va boshqa xom-ashyolarga ishlov berish paytida hosil bo`ladigan 
chanular) kiradi. 
2.
Anorganik changlar
. Kvars, sopol, marmar, sement, ohak, tuproq, ma`danlar va boshqa 
materiallarga ishlov berish paytida hosil bo`ladigan changlar ushbu guruhga kiradi. 
3.
 
Zaharli changlar. 
4.
 
Portlovchi changlar 
5.
 
Yonuvchi changlar 
Zarrachalarning o`lchamiga qarab, changlar 3 guruhga bo`linadi. 
1.
Ko`zga ro`rinuvchi changlar
. Bunday chang zarrachalarning o`lchami 10 mkm dan katta 
bo`lib, ular o`z oq`irligi bilan bemalol cho`ka oladi. 
2.
Miqroskopik changlar
. Ularning o`lchami 0,25 - 10,0 mkm atrofida bo`lib, yerga asta-sekinlik 
bilan cho`kishi mumkin. 
3.
 Ultramiqroskopik changlar
. O`lchami 0,25 mkm dan kichik bo`lgan bu changlar havoda 
muallaq turadi va ularni tlektron miqroskoplar yordamida ko`rish mumkin. 
O`lcfmi 10 mkm dan kichik dispers sistemalarga, 
ayerozollar
deb ataladi. Chang va 
ayerozollarning o`lchami qancha kichik bo`lsa, ular nafas olish yo`llari orqali organizmga tez 
singib boradi. 

---

65 
Chang zarrachalarining solishtirma yzalari kattaligi tufayli ular tez yonuvchan va portlash 
xususiyatiga ega. Agar yuzasi 1 sm
2
ga teng bo`lgan qattiq jismni yzalari 0,1 mkm
2
ni tashkil 
etadigan kublarga bo`lsak, unda kublarning umumiy yon yuzalari 6 sm
2
dan 60 m
2
gacha 
bo`lishi mumkin. Demak, chang zarrachalarining harakatlanishiga ularning o`lchami, massasi, 
zichligi va solishtirma yuzasi katta ta`sir ko`rsatadi. 
Ishlab chiqarish korxonalarida 1 m
3
havo tarlibida 100 mg va hatto undan ham ortiq chang 
zarrachalari bj`lisi tabiiy holder. Shuning uchun gaz, buq` va changlarning xavfigiga qarab, ish 
joylarida ularning havodagi ruxsat etilgan chegaraviy konsentrasiya (RECHK) lari belgilab 
qo`yilgan bo`ladi.Changlarning kimyoviy tarkibiga qarab, ish joylari uchun 10/mg
3 gacha va aholi 
yashaydigan hududlar uchun esa 0,5
mg/m
3
gaca RECHK lari belgilangan. 
Agar havo tarkibida uglerod oksidining miqdori 50, 100 va 200 mg/m
3
ni tashkil etsa, unda 
ishchiga mos ravishda 1 soat, 30 daqiqa va 15 daqiqa ishlashga ijozat beriladi. 
Qurilish sanoatida ishlatadigan sement tarkibida xrom (У1) mavjud Uning hatto 0,001 % 
miqdorda mavjudligi alltrgiya kasalligini qo`zq`tadi. Xromdan terini oshlashga ham keng 
qo`llaniladi. Demak, korxonalarda zararli moddalarning RECHK lariga ahamiyat berish kata 
ahamiyatga ega. 
Shuni ham alohida ta`kidlash kerakki, korxonalarda change havo yoki gazlarni tozalash 
uchun chang zarrachalarining tabiani va o`lchamlariga qarab, tozalash usuli va qurilmalari 
tanlab olinadi. 
Mа’lumki, ishlаb chiqаrish kоrхоnаlаridа mаtеriаllаrni yanchish, аrаlаshtirish, uzаtish 
vа quritish jаrаyonlаridа zаrrаchаlаrining o’lchаmi 3-70 mkm аtrоfidа bo’lgаn chаnglаr pаydо 
bo’lаdi. Yoqilg’ilаrni yoqish pаytidа tutunlаr, bug’lаrni kоdеnsаtsiyalаshdа esа tumаnlаr pаydо 
bo’lаdi. Tutun vа tumаnlаr tаrkibidаgi qаttiq vа suyuq zаrrаchаlаrning o’lchаmi 0,3 – 5,0 mkm 
аtrоfidа bo’lishi mumkin. 
Shuni аlоhidа tа’kidlаsh kеrаkki, zаrаrli mоddаning insоn оrgаnizmigа singib bоrishi
turli kаsаlliklаrni pаydо bo’lishigа sаbаbchi bo’lаdi. Shuning uchun аtmоsfеrа hаvоsini 
tоzаlаsh kаttа аhаmiyatgа egа. 
Bundаn tаshqаri, hоzirgi pаytdа аtmоsfеrа hаvоsining sun’iy iflоslаnishi insоn fаоliyati 
bilаn chаmbаrchаs bоg’liq bo’lib, uning tаbiiy iflоslаnishidаn ustunlik qilmоqdа. Bu esа 
аsmоsfеrа hаvоsini tоzаlаb turishni tаqаzо etаdi. 
Ma’lumki atmosfera havosiga chiqariladigan barcha chiqindilar havo tarkibini buzib 
ko’pgina kasalliklarni kelib chiqishiga sabab bo’ladi. SHuning uchun atrof-muhit musaffoligini 
saqlash katta iqtisodiy-ijtimoiy va ekologik ahamiyatga ega. 
Atmosfera havosini zaharli gazlardan tozalash asosan 2 usulda amalga oshiriladi: 
1.
Atmosfera havosini quruq usulda tozalash. 
2.
Atmosfera havosini ho’l usulda tozalash. 
Atmosfera havosiga chiqariladigan quruq chang zarrachalarning o’lchamlariga qarab, 
havo changdan quyidagi tozalash qurilmalari yordamida tozalanadi. 
1.
Chang cho’ktirish kameralari. 
2.
Siklonlar. 
3.
Skrubberlar. 
4.
Filtrlar. 
5.
Elektr filtrlar. 
6.
Absorberlar. 
Ushbu tozalash kurilmalarining ishlash prinsiplari va texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari 
bilan tanishib chiqamiz. Ularning orasida chang cho’ktirish kameralari alohida o’rin egallaydi.