Bap new indd

75-súwret.
Temirdiń magnitke tartılıwı.
74-súwret.
Keri tásir kúshiniń júzege keliwi. 
→
F
1
→
F
2
→
→
→
→
→
υ
1
→
υ
2

---

85
IV bap Háreket nızamları
(3)
υ
2
 
= 10 
·
50
m
s— = 2,5 
m
s— ;
200
a
2
 
= 2,5
m
s—
= 5 
m
s— .
0,5
2
2
m
1 
a
1
= 
m
2
a
2
yamasa
a
1
a
2

= 
m
2
Óz ara tásirlesiwshi eki deneniń tezleniwleri olardıń massalarına 
keri proporcional bolıp óz ara qarama-qarsı baǵıtlanǵan.
Buǵan mısal retinde 67-súwrette kórsetilgen massaları hár qıylı bolǵan 
arbalardıń qozǵalısların keltiriw múmkin.
Óz ara tásirlesiwde denelerdiń alǵan tezleniwleri 
a
1
= 
υ
1
/
t
hám 
a
2
= 
υ
2
/
t
ekenligin esapqa alsaq, (3)-ańlatpadan tómendegi ańlatpa kelip shıǵadı:
υ
1
υ
2 
= 
m
2
Denelerdiń óz ara tásiri sebepli alǵan tezlikleri olardıń massa-
larına keri proporcional bolıp, óz ara qarama-qarsı baǵıtlanǵan.
Mısalı, bala tınısh turǵan qayıqtan jaǵaǵa qaray sekirgende, qayıqtıń 
qozǵalısınıń baǵıtı balanıń baǵıtına qarama-qarsı boladı. Qayıqtıń massası 
balanıń massasınan qansha ese úlken bolsa, onıń alǵan tezligi balanıń tez-
liginen sonsha ese kishi boladı. Tásir hám keri tásir kúshleriniń hárbiriniń 
hár qıylı denelerge túsetuǵınlıǵın yadda saqlawımız kerek. Eger qanday da 
bir kúsh júzege kelse, oǵan muǵdarı jaǵınan teń, biraq qarama-qarsı baǵıt
-
lanǵan kúsh álbette boladı.
Másele sheshiw úlgisi:
Massası 50 kg bolǵan bala qayıqtan jaǵaǵa sekirip. 0,5 s ishinde 10 m/s 
tezlikke eristi. Eger qayıqtıń massası 200 kg bolsa, usı waqıt ishinde qayıq 
qanday tezlikke iye boladı? Usı waqıtta bala menen qayıq qanday tezleniw 
aladı?
Berilgen: 
Formulası: Sheshiliwi
:
m
1
= 50 kg;
m
2
= 200 kg;

υ
1
= 
m
2
dan
υ
2 
= 
υ
1 
· —
m
1
m
1
υ
2 
m
2
;
υ
1
= 10 m/s;
a
1
 
= 
 
υ
1
t—
;
t
= 0,5 s.
Tabıw kerek:
a
2
 
=
 
υ
2
t— 
.
υ
2
= ?
 a
1
= ? 
a
2
= ?
Juwabı
:
υ
2
= 2,5 m/s;
a
1
= 20 m/s
2
;
a
2
= 5 m/s
2
.
m
1
m
1
(4)
.
.
a
1
 
= 10
m
s—
= 20 
m
s— .
0,5
2
2

---

86
Dinamika tiykarları
Tayanısh túsinikler:
Nyutonnıń úshinshi nızamı, keri tásir etiw 
kúshi, keri tásir nızamı.
1. Ushıp baratırǵan hawa sharı menen qolımız arasındaǵı jipke kishi júk ildirilgen 
bolsa bul jipke úsh kúsh tásir etpekte: shar jipti joqarıǵa tartadı; júktiń salmaq 
kúshi tómenge tartadı; barmaǵımız jipti gorizontal baǵıtda tartadı. Bul tásir 
kúshlerine keri tásir kúshlerin tawıp, sızılmada kórsetiń.
1. Balıq órshitetuǵın kólde eki birdey qayıq jaǵaǵa qarap júzip kiyatır. Birinshi 
qayıqtan jaǵaǵa taslanǵan arqandı qurǵaqta turǵan hám qayıqtaǵı balıqshı tartıp 
atır. Qurǵaqtaǵı ekinshi qayıqtaǵı balıqshı da óz arqanın tartıp atır. Eger olar 
birdey kúsh sarplaǵan bolsa, qaysı qayıq jaǵaǵa birinshi bolıp jetip keledi?
2. Dinamometrdiń eki ushın eki at tartıp atır. Olardıń hárbiri oǵan 100 N kúsh 
penen tásir etedi. Dinamometr neshe N kúshti kórsetedi?
3. Arbada turǵan bala diywalǵa baylanǵan arqandı 80 N kúsh penen tartqanda, 
arba 1 s ishinde 2 m/s tezlik aldı. Balanıń arba menen birgeliktegi massasın 
hám tezleniwin tabıń.
4. Tınısh turǵan denege 5 N kúsh tásir etkende, ol 1 m/s
2
tezleniw aldı. Usı deneniń 
4 m/s
2
tezleniw alıwı ushın oǵan qanday shamadaǵı kúshtiń tásir etiwi kerek?