Bap new indd

Berilgen massalı deneniń tezleniwi oǵan tásir etiwshi kúshke 
tuw rı propocional.
2-tájiriybe
. Bul tájiriybede arbaǵa tásir etiwshi kúshti turaqlı (
F
1
= 0,1 N) 
qaldırıp, arbanıń massasın ózgertip baramız. 
68-súwret.
Tájiriybe úskenesi.
m
1
P
→
D
G‘
s
69-súwret.
Tezleniwdiń kúshten 
ǵárezligi.
F
→
F
→
m
m
a
→
1
→
a
2
F
→

---

80
Dinamika tiykarları
1. Arbanıń massası
m
1
= 1 kg bolsın. Arba
s
= 1 
m 
joldı
t
1
= 4,5 s da basıp ótedi. Bul jaǵdayda ar
-
banıń tezleniwi 1-tájiriybedegidey
a
1
≈ 0,1 m/s
2
bo
-
ladı
2. Arbanıń ústine tap sonday basqa arbanı tóńke-
rip qoyamız. Endi arbanıń massası
m
2
= 2 kg boldı. 
Arba 1
m joldı 
t
2
=
6,5 s da basıp ótkenin esapqa 
alsaq, tezleniwdiń 
a
2
≈ 0,05 m/s
2
ekenligin kórsetedi.
3. Arbanıń ústine eki arba qoyıp, onıń massasın
m
3
= 3 kg ǵa jetkizemiz. Bunda arba 1
m joldı
t
3
= 7,8 s ta basıp ótip, tezleniwi
a
3
≈ 0,033 m/s
2
qa teń boladı.
Tájiriybe arbanıń massası
m
neshe ese artsa, onıń alǵan
a
tezleniwiniń 
sonsha ese kemeyetuǵınlıǵın kórsetedi (70-súwret), yaǵnıy:
a 
~ 
 
1
m .
(3)
Denelerdiń birdey kúshtiń tásirinde alǵan tezleniwleri olardıń mas
-
sasına keri proporcional.
Nyutonnıń ekinshi nızamınıń formulası hám anıqlaması
Ótkerilgen tájiriybelerdiń nátiyjeleri
a
tezleniw,
F
kúsh hám
m
massa 
arasındaǵı qatnastı anıqlawǵa boladı. (2)- hám (3)-formulalardı birgelikte ja
-
zamız:
a 
= –
F
m .
Bul ańlatpa Nyutonnıń ekinshi nızamınıń formulası. Onı tómendegishe tári
-
yipleymiz:
Deneniń tezleniwi oǵan tásir etiwshi kúshke tuwrı proporcional,
al onıń massasına keri proporcional. 
(4)-formuladan 
F
ti tawıp, Nyutonnıń ekinshi nızamın tómendegishe 
jazıwǵa boladı.
F = ma. 
(5)
70-súwret.
Tezleniwdiń 
massaǵa ǵárezligi.
m
2m
a
→
1
F
→
F
→
→
a
2
 
(4)

---

81
IV bap Háreket nızamları
Xalıq aralıq birlikler sistemasında kúshtiń birligi etip Nyuton (
N
) qabıl 
etilgen. (5)-formuladan:
1 N = 1 kg 
ּ 
1 
m
—
s
2 
= 1 kg 
m
—
s
2
.
1 N – bul massası 1 kg denege
1 m
—
s
2
tezleniw beretuǵın kúsh. 
Nyutonnıń ekinshi nızamınıń formulası vektorlıq shama túrinde tómen
-
degishe ańlatıladı.
a
→
 
= —
F
→
m
. (6)
Nyutonnıń birinshi nızamı ekinshi nızamınıń 
F
= 0 teńligi orınlanǵandaǵı 
dara jaǵdayı. Sebebi, 
F
= 0 = 
ma
da 
m
≠ 0 de 
a
= 0 ekenligi kelip shıǵadı. 
Yaǵnıy, denege kúsh tásir etpese, tezleniw bolmaydı.
Másele sheshiw úlgisi
Massası 50 g bolǵan xokkey shaybası muz ústinde turıptı. Eger xokkeyshi 
onı 100 N kúsh penen ursa, shayba qanday tezleniw aladı?
Berilgen: 
 
Formulası
Sheshiliwi:
m
= 50 g = 0,05 kg;
F
= 100 N.
a 
= 100 
N 
= 2 000
m
—
s
2
Tabıw kerek
:
Juwap
: 
a
= 2 000 
m
—
s
2
a
= ?